«ساحلی سرخ در دریای آبی؛ به‌لحاظ رنگ شبیه مریخ است. رنگ سرخ در همه قسمت‌های جزیره به چشم می‌خورد و به نمادی از جزیره تبدیل شده. خاک اخرایی مایل به قرمز در این جزیره و سواحل آن که بومیان آن را «گِلَک» می‌نامند، هر مسافری را مجذوب خود می کند. آن را کلید خلیج فارس می نامند، اما من آن را «هرمز رنجور» می خوانم. جزیرهای که انگار در این نقطه از جغرافیا محصور شده و کسی او را نمی بیند. خاکش را می فروشند؛ اما بخوانید به یغما رفتن میراثی بزرگ. گویا اینجا کسی به فکر زنان و مردان هرمز نیست...»
فرشته فریادرس در گزارشی در روزنامه تعادل نوشت: پس از گذشت نزدیک به دو ساعت هواپیما به زمین نشست؛ «ظهر جمعه 28مهرماه» در یک هوای شرجی که گرمایش را از همان سالن تحویل چمدانها می شد، احساس کرد، به آفتاب تیز جنوبی ترین نقطه کشور سلام کردم. در هرمز چه خبر است؟ برایتان روایت خواهم کرد. پس از استقبال گرم آقای خواجه ای مدیر روابط عمومی دادگستری هرمزگان که برخی مان تازه با او آشنا شده بودیم، در هتل مستقر و پس از یک استراحت کوتاه، عصر همان روز به همراه تور رسانه‌ای قوه قضائیه سری به شهر بندرعباس زدیم. خیلی قبل ترها نامش را «بندر کاماراو» یا «کامبارائو»، یعنی بندر خرچنگ گذاشته بودند. نام متداول بعدی او «گمبرون» یا «گامبرون» بوده که با لشکرکشی شاه عباس بزرگ و بیرون راندن پرتغالی‌ها از ایران، نامش به بندرعباس تغییر یافته است. شهری با فاصله ۱۲۸۷کیلومتری از تهران.
این شهر یکی از مهمترین مراکز استراتژیک و تجاری ایران در جوار خلیج فارس و دریای عمان است. بارانداز شهید رجایی، اسکله عظیمی است که بخش وسیعی از مبادله کالاهای تجاری بین ایران و دیگر کشورها از طریق آن انجام می شود.
بازدید از برخی پروژه ها از جمله «ساخت بوستان‌های ساوانا، زیباشهر، صدف و کوهستان و پل معلق پارک پنجه علی» جزو اولین برنامه کاری مان بود. آنطور که «مهدی نوبانی» شهردار بندرعباس به ما توضیح داد: منابع مالی این پروژه ها از طریق شرکت‌های بدهکار به شهرداری بندرعباس که عمدتا «نفتی، پتروشیمی و فولادی» بودند، تامین شده است. به گفته «مجتبی قهرمانی» رئیس دادگستری استان هرمزگان، با ورود دستگاه قضا در 5/1سال گذشته ۴ هزار میلیارد تومان از محل عوارض ارزش افزوده مالیات به شهرداری ها پرداخت شده که همین امر تحول بزرگی در عدالت اجتماعی رقم زده است. اما اقتصاد و تجارت در این شهر تجاری چگونه است؟ با ما در این گزارش همراه شوید.
دوگانگی در جزیره!
سی ام مهرماه، با کشتی راهی جزیره زیبای قشم شدیم. منطقه ای تجاری که دوگانگی حاکمیتی در آن باعث تضییع حقوق مردم شده. در این منطقه آزاد از هر اداره، نهاد و سازمانی، دو اداره و نهاد وجود دارد که باعث دوگانگی و تعارض می شود. فعالان اقتصادی و مردم اینجا سردرگم و بلاتکلیفند؛ چون با یک استعلام واحد و دو نتیجه متفاوت مواجه می شوند. مدیران این منطقه می گویند: «اگر این دوگانگی توسط دولت حل شود تعارض ها برطرف خواهد شد و مردم می دانند برای حل مشکلشان کدام اداره پاسخگو است و باید از چه سازمانی پیگیری کنند.»
چالش دیگر این منطقه تجاری، «تصرف سواحل جزیره» از سوی برخی اشخاص است. حال اما با ورود دادستانی این سواحل آزاد شده اند. در حاشیه بازدید خبرنگاران از سواحل آزاد شده، «امید مهدوی‌مجد»، دادستان قشم، از آزادسازی مساحتی حدود ٣۴ ونیم کیلومتر از سواحل این جزیره از سال ١۴٠٠ تاکنون خبر داد. به گفته او، محدودیت‌های ساحلی ایجاد شده، اکثرا شخصی بوده است. ناگفته نماند که سواحل جزیره، بیشتر به زمین بایر شبیه بود تا ساحل. نه از زیرساخت خبری بود و نه از جاذبه گردشگری.
دولت سیزدهم باید پاسخگو باشد؛ بودجه های عمرانی کجا هزینه می شوند که نه از توسعه شهری خبری هست و نه از توسعه گردشگری؟!
بازی سیاسی روی پل!
نزدیکای ظهر همان روز یعنی سی ام مهرماه، به محل احداث سازه های ابرپروژه «پل خلیج فارس» رفتیم. پلی که می گویند جزیره قشم را به بندرعباس وصل می کند؛ احداث آن از اوایل دهه 90 آغاز شده، اما نزدیک به 13 سال است که معطل بازی های سیاسی شده. سرنوشت این پل که در دو دولت «محمود احمدی نژاد» و «حسن روحانی» به جایی نرسید؛ هنوز هم بر سر ادامه کار آن دیدگاه های متفاوتی وجود دارد. عده ای می گویند: «احداث این پل لازم، راهبردی، ضروری و اهمیت آن غیر قابل تصور است.» در مقابل اما برخی هم به صراحت می گویند:«پل به چه دردی می خورد.!» واقعیت این است که در بدنه دستگاه های اجرایی از جمله «وزارت راه و سازمان برنامه» عده ای هستند که روی هم رفته با پل موافق نیستند و آن را در اولویت نمی دانند.
برای تامین منابع مالی آن حسب دستور رئیس جمهور قرار شده بود که ۲هزار میلیارد تومان از محل تهاتر نفت به قرارگاه سازندگی خاتم الانبیا (ص) پرداخت شود و ۵۵۰ میلیارد تومان را هم سازمان منطقه آزاد قشم تزریق کند، که از آن ۲ هزار میلیارد تومان، ظاهرا فقط دستور پرداخت ۷۵ میلیارد تومان در 1.5 سال گذشته ابلاغ شده و ۱۷ میلیارد تومان آن واریز شده که آنهم برای نگهداری سالیانه از ستون پل ها هزینه شده است. سازمان منطقه آزاد قشم هم گویا تاکنون نزدیک به ۱۰۰ میلیارد تومان از ۵۵۰ میلیارد تومان را برای احداث این طرح هزینه کرده، که این مبلغ برای این سازمان عدد بزرگی است. به گفته برخی مقامات دولتی تکمیل ارکان طرح بر روی دریا به حجم سرمایه گذاری بالغ بر 300 تا ۴۶۰ میلیون یورو نیاز است.
علیرضا زارع، سرپرست مدیریت فنی و زیربنایی سازمان منطقه آزاد قشم، با حضور در جمع خبرنگاران عنوان کرد که با تامین هزینه ها، این ابر پروژه تا ۳ سال و نیم دیگر به اتمام می رسد. او تاکید کرد: ساخت این پل برای کشور از نظر اقتصادی و گردشگری منفعت دارد و با زندگی و رفاه مردم منطقه گره خورده است و آسیبی به دریا نمی زند.
رسوب میلیون‌ها دلار!
اما در جنوبی ترین بندر تجاری کشور چه بر سر کالاها می آید؟ راهی بندر استراتژیک شهید رجایی می شویم تا از پشت صحنه ماندگاری هزاران کانتینر کالا بیشتر بدانیم. بندر شهید رجایی 5 هزار و 100 هکتار مساحت دارد و 65 درصد صادرات و واردات از این بندر انجام می‌شود و بزرگترین و تخصصی‌ترین بندر در عملیات کانتینری است. در بندر رجایی ترمینال‌هایی برای تخلیه و به کارگیری وجود دارد و اراضی موسوم به پشتیبانی و دپوی کالا نیز قرار دارد تا اقدامات خروج کالاها در آن انجام شود.
اما اینجا اتفاقات تلخ دیگری هم می افتد. کالاهایی که باید روانه بازارها شوند، گاهی آنقدر اینجا می مانند تا به مرز فساد برسند یا کانتینرهایی که پس از گذشت سال ها به دست فراموشی سپرده می شوند و کسی هم سراغشان را نمی گیرد.
برخی گمرک را مقصر می دانند. برخی نهادهای موازی با گمرک را که مخل تجارت شده اند. گاهی هم صاحبان کالا یا نبود ارز عامل این وضعیت معرفی می شوند. اما شاید مهمترین دلیل نابسامانی در معطلی ترخیص کالاها، همان سیاست ها یا رویه های غلط تجاری تنظیم شده از سوی نهادهای بالادستی باشد که نیاز به اصلاح و بازبینی جدی دارد.
به گفته رئیس دادگستری هرمزگان، طبق قرارداد هر کشتی ۷ روز در بندر معطلی دارد و اگر تعداد روز‌های معطلی بیش از ۷روز باشد، صاحب بار باید روزانه بیش از یک میلیارد تومان هزینه پرداخت کند. حال گویا با ورود دستگاه قضا، روند ترخیص کشتی‌ها در اسکله با سرعت بالاتری صورت می گیرد.
اما اینکه چرا ارکان دولت سیزدهم و به خصوص مدیران بالادستی گمرک تا این حد نسبت به مسائل کلان تجارت و روند ترخیص کالاها بی تفاوتند؛ هم در نوع خودش جای سوال دارد؟
براساس آماری هم که حسین عباس‌نژاد، مدیرکل بنادر و دربانوردی استان هرمزگان، در جمع خبرنگاران ارائه کرد: «در مجموع یک میلیون و۱۰۵هزار و۷۷۸ TEU کانتینر (هر تی ای یو معادل یک کانتینر ۲۰ فوت است) از ابتدای امسال تاکنون در این بندر تخلیه و بارگیری شده که 7 دهم درصد نسبت به مدت مشابه سال قبل افزایش داشته است. »
از متروکه ها چه خبر؟
اما از متروکه ها و کالاهای قاچاق چه خبر؟ درجریان بازدید از انبار کالاهای متروکه، مهدی فتحی، رئیس سازمان جمع آوری و فروش اموال تملیکی اینطور توضیح می دهد که از سال ۹۸ عملا دادستان وقت مرکز استان به موضوع ورودی کالاها به مرکز استان ورود کرده و کالاهای موجود در انبار‌های مربوطه ظرف ۶ ماه تعیین تکلیف شدند.
به گفته او، برای کنترل کالاهای وارداتی یک سیستم نرم‌افزاری در انبارها نصب شده تا قاچاق و نحوه نگهداری کالاها را تعیین تکلیف کند. بنابه توضیحات او، در پروژه بزرگ انبارگردانی که با محوریت دستگاه قضا برای اولین بار صورت گرفته، مشخص شده که مثلا در بندر شهید رجایی چه میزان کالا وجود دارد؟ چه میزان از این کالاها باید تعیین تکلیف شوند؟ و چه میزان باید انهدام شوند؟ بنابراین یک پاکسازی صورت گرفت و کالاها به دو دسته یعنی قبل از سال 1396 و بعد از آن تقسیم شدند.
بنابرآمار اعلامی او، ارزش قاچاق کشف شده در انبار شهید رجایی 300میلیارد تومان و ارزش کالاهای متروکه به حدود 2هزار میلیارد تومان می رسد.
اما صورت مساله اصلی از نگاه خود فتحی این است که چرا باید کالا تا حد این رسوب کند؟ او می گوید: اگر نیاز به اصلاح یا تغییر قوانین است باید در این زمینه کار کارشناسی انجام شود تا شاهد هدر رفت انرژی و درگیری دستگاه ها نباشیم.
بازار بی مشتری!
اما مردم این خطه از خاک ایران چگونه گذران زندگی می کنند؟ اینجا عده ای به کار تجارت مشغولند. گروهی هم کارشان فروشندگی است. از فروش لباس و لوازم آرایشی گرفته تا لوازم خانگی. اما مغازه داران می گویند: اینجا دیگر آن رونق قبل را ندارد. چند سالی است که دیگر اجناس شان به خوبی فروش نمی رود. به گفته آنها یا مشتری نیست، یا اگر هم باشد قدرت خریدشان کم است. این را می شد از خلوتی مراکز خرید قشم فهمید؛ بازاری بدون مشتری!
یکی از اهالی همین جا می گفت: برخی از کاسب ها عطای فروشندگی را به لقایش بخشیده اند و می روند دنبال قاچاق سوخت. وقتی از او پرسیدم چرا؟ اینطور می گوید: چون سود خوبی به جیب می زنند! مثلا فردی که مغازه طلا فروشی داشته، آن را به همراه همه طلاهایش فروخته و با خرید ماشین های متعدد اقدام به قاچاق سوخت کرده. در عرض چند ماه نه تنها سرمایه اولیه اش برگشته، بلکه کلی هم پول به جیب زده!
اینجا یاد رقم قاچاق سوخت افتادم که دادستان استان هرمزگان آن را ۷۶۸ميليارد تومان در نیمه اول سالجاری اعلام کرد. یا باند قاچاقی در ذهنم تداعی شد که به روایت قهرمانی رئیس دادگستری استان هرمزگان در پوشش مغازه‌های تعویض روغنی و مراکز معاینه فنی در حاشیه شهر بندرعباس اقدام به دریافت و انباشت سوخت خودرو‌های سنگین می‌کردند و سپس از طریق وانت‌های سوخت این سوخت را به شهرستان «میناب» جهت انتقال به دریا ارسال می‌کردند.
«اتباع افغانستانی» از دیگر معضلاتی است که گریبانگیر اهالی قشم شده است. به گفته مسوولان قضایی این استان، جدیدا بیشتر قاچاق ها توسط هم این اتباع غیر مجاز افغانستانی انجام می شود که نیازمند ساماندهی ضروری توسط دولت است. مردمی هم بودند که از روی فقر و بیکاری، بنزین را نه با ماشین بلکه با بطری های نوشابه در سطح شهر می فروختند.
از هرمز چه می دانید؟
دوشنبه یکم آبانماه؛ روز پایانی سفر راهی جزیره بیضی‌شکل در مجاورت تنگه هرمز شدیم. آنچه حین ورود به جزیره هرمز نظرم را جلب کرد؛ زنان دستفروشی بودند که بساطشان را زیر تیغ آفتاب پهن کرده و همه روز را به انتظار نشسته تا شاید کشتی آنجا لنگر بگیرد و مسافرانش از آنها خرید کنند.
اما یکم آبان، انگار روز چندان خوبی نبود برایشان؛ چراکه آفتاب غروب نکرده، بساطشان را جمع کردند و رفتند. حتی منتظر بازگشت مسافران از جزیزه هم نماندند.
تنهایی جزیره و آدم هایش خاطرم را رنجاند. در همان دقایقی که روی خاک های رنگی هرمز به آرامی قدم میزدم، به اینجا و مردمش فکر می کردم؛ به اینکه آیا ما خبرنگاران روایت گر واقعیت ها بوده ایم؟ اگر بوده ایم، چرا این جزیره اینقدر سوت و کور است؟ برای اینکه خودم را تسلی داده باشم، گفتم خب قطعا قبل از ما هم خیلی ها زندگی در اینجا را روایت کرده اند و از کاستی ها گفته اند. آنها که باید می شنیدند، شنیده اند و اگر کاری از دستشان برآمده، انجام داده اند. آنها هم که نخواسته اند، کاری بکنند، از کنار روایت ها عبور کرده اند!
هرچند از دیدن جزیره دلم غنج رفت، اما راستش را بخواهید هرمز با توسعه غریب و بیگانه است. باید خداحافظی می کردم. آرام در گوشش نجوا کردم که رنج تنهایت را روایت خواهم کرد؛ تا شاید به سراغت بیایند تا دیگر راننده توتوک (سه چرخه)که ما را به آنجا رساند؛ مجبور نباشد سر مسافر دعوا کند. یا پدری که میگفت، دخترش به او مشق شب می دهد و مجبورش می کند که سواد یاد بگیرد. با خودم گفتم شاید دیر نباشد روزی که همین دخترکان کوچک، نجات دهنده پدرانشان و این سرزمین رنجور باشند.
روایتم را از این سفر چند روزه با این جمله به پایان می برم؛ «دلم با دیدن مردمان نجیب خلیج نیلگون فارس گرفت؛ ای که دستت می رسد کاری بکن!»
