ایران نه‌تنها اقتصادهای غربی را از دست داده است، اکنون بیم آن می‌رود اقتصاد چین را نیز از دست دهد و پس از کشورهای عربی به‌عنوان بازیگری درجه دوم در خاورمیانه در رادار دیپلماسی اقتصادی چین تلقی شود واین یک خطر بالقـوه اسـت و بایـد آن را جـدی گرفـت.
چین در هفته‌های اخیر تحرکات قابل‌توجهی در کشورهای حاشیه خلیج‌فارس به‌خصوص عربستان سعودی، قطر و امارات داشته و قراردادهای سرمایه‌گذاری هنگفتی به امضا رسانده است که در آینده کار را برای ایران سخت می‌کند. از منظر تأثیرات این سفر بر منافع ایران، روشن است که عربستان به مرکز ثقل دیپلماسی منطقه‌ای چین در خاورمیانه تبدیل شده و به‌نوعی جای ایران را گرفته است. از نظر اقتصادی، توجه به این نکته اهمیت دارد که ایران نه‌تنها اقتصادهای غربی را از دست داده است، اکنون بیم آن می‌رود اقتصاد چین را نیز از دست دهد و پس از کشورهای عربی به‌عنوان بازیگری درجه دوم در خاورمیانه در رادار دیپلماسی اقتصادی چین تلقی شود واین یک خطر بالقـوه اسـت و بایـد آن را جـدی گرفـت. پرسش راهبردی از منظر منافع ملی این است که چرا و به چه دلایلی علیرغم توافقنامه پرسروصدای همکاری راهبردی میان ایران و چین، موسوم به توافقنامه ۲۵ ساله، چین عمده سرمایه‌گذاری‌های خود را در جهان عرب به‌ویژه در خلیج‌فارس صورت می‌دهد؟
تبعات سرمایه گذاری چین در عربستان
به گزارش تعادل، در پنجاه و یکمین گزارش از سلسله گزارش‌های اتاق ایران در بخش تحولات جهانی، گسترش روابط چین با عربستان سعودی مورد بررسی قرار گرفته است. اخیر در اتفاقی مهم، رئیس‌جمهور چین در مهمترین سفر خارجی خود در دوره پساکرونا، راهی عربستان شد تا اهمیت این کشور و به‌طورکلی جهان عرب در دیپلماسی اقتصادی چین را به نمایش بگذارد. در این سفر، «توافقنامه مشارکت استراتژیک جامع» میان طرفین امضا شد. مهم‌تر آنکه چین و عربستان سعودی 34 توافقنامه سرمایه‌گذاری را به امضا رساندند. افزون بر این، دو طرف از هماهنگی بیشتر میان کلان پروژه راه ابریشم چین و چشم‌انداز 2030 عربستان سخن گفته و خواستار پیشرفت در مذاکرات موافقت‌نامه تجارت آزاد میان کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس و چین شده‌اند.
ایــن ســفر کــه مهمتریــن ســفر رئیــس جمهــور چیــن پــس از همــه گیــری کرونــا بــه شــمار می آیــد، نشــان دهنده اهمیــت فزاینــده جهــان عــرب و بــه ویــژه عربســتان ســعودی در رادار دیپلماســی چیــن اســت. برگــزاری نخســتین اجــاس ســران چیــن و جهــان عــرب در ریــاض و نیــز اجــاس چیــن- شــورای همــکاری خلیــج فــارس نشــان می دهـد، پکـن می کوشـد تـا بـه عربسـتان سـعودی بـرای ایفـای نقـش رهبـری در جهـان عـرب کمـک کنـد و ایـن کشـور را بـه کانـون دیپلماسـی منطقـه ای خـود در خاورمیانـه بـدل کند.
پیـش از ایـن، مصـر چنیـن نقشـی در دیپلماسـی چیـن در جهـان عـرب بـر عهـده داشـت؛ در حالـی کـه بـا ایـن سـفر، اینگونـه بـه نظـر می رسـد کـه ایـن نقـش بـه عربسـتان سـعودی محـول شـده اسـت. از دیگـر سـو، بـا سـردی فزاینـده رابطـه عربسـتان بـا متحـد سـنتی خـود، یعنـی ایـالات متحـده، ایـن کشـور می کوشـد تـا آزادی عمـل بین المللـی خـود را بـا نزدیـک شـدن بـه چیـن و روسـیه افزایـش دهـد.
از منظـر تأثیـرات ایـن سـفر بـر منافـع ایـران، روشـن اسـت کـه آثـار منفـی بـه همـراه خواهـد داشـت. عربسـتان سـعودی همانگونـه کـه اشـاره شـد، بـه مرکـز ثقـل دیپلماسـی منطقـه ای چیـن در خاورمیانـه تبدیـل شـده اسـت و بـه نوعــی جــای ایــران را گرفتــه اســت.
پیــش از تحریم هــای بین المللــی، ایــران مهمتریــن شــریک تجــاری چیــن و در کنـار عربسـتان سـعودی از مهمتریـن صادرکننـدگان نفتـی بـه ایـن کشـور بـود. بـا اعمـال تحریم هـای بین المللـی و تـداوم بیـش از یـک دهـه ای آنهـا، نـه تنهـا روابـط تجـاری چیـن و ایـران رو بـه کاهـش نهـاد، بلکـه ایـران جایـگاه خـود را در بـازار انـرژی چیـن نیـز از دسـت داد و از یکـی از سـه عرضه کننـده بـزرگ نفـت ایـن کشـور بـه یکـی از کشـورهای کم اهمیـت در صـادرات نفـت بـه چیـن بـدل شـد.
در شـرایط کنونـی، کشـورهای کلیـدی صـادر کننـده نفـت بـه چیـن در خاورمیانـه جملگـی کشـورهای جهـان عرب انـد. در همیـن راسـتا، کشـورهایی ماننـد امـارات و عـراق جایگزیـن ایـران در بـازار نفتـی چیـن شـده اند. افـزون بـر ایـن، عربسـتان سـعودی بـدل بـه مهمتریـن شـریک تجـاری چیـن در خاورمیانـه شـده اسـت.
براساس اطلاعات منتشر شده در گزارش اتاق ایران، حجـم تجـارت دو کشـور از ۵۰ میلیـارد دلار در ســال ۲۰۱۷ بــه 87 میلیــارد دلار در ســال ۲۰۲۱ افزایــش یافتــه اســت کــه جهــش قابــل توجهــی را نشــان می دهـد. عربسـتان سـعودی در سـال ۲۰۲۱ برابر۵۶ میلیـارد دلار بـه چیـن صـادرات داشـته اسـت کـه رقـم قابل توجهـی محســوب می شــود؛ ایــن در حالــی اســت کــه در همیــن بــازه زمانــی، روابــط تجــاری ایــران و چیــن پیوســته رو بــه کاهـش بـوده اسـت.
در کنـار عربسـتان سـعودی، امـارات عربـی متحـده نـه تنهـا بـدل بـه هـاب لجسـتیک جـاده ابریشـم در خاورمیانـه شـده اسـت، بلکـه میزبـان بیـش از ۶۰۰۰ شـرکت چینـی اسـت و تـا پیـش از بحـران کرونـا ۴۵۰ هـزار شـهروند چیـن در ایـن کشـور زندگـی می کردند. علاوه بـر ایـن، 66 درصـد صـادرات چیـن بـه کشـورهای خاورمیانـه از طریـق امـارات صــورت می گیــرد.
در تصویـر کلان، حجـم تجـارت چیـن و جهـان عـرب در سـال ۲۰۲۱ حـدود ۳۳۰ میلیـارد دلار بـوده اسـت کـه نسـبت بـه سـال پیـش از آن، حـدود ۳۷ درصـد رشـد کـرده اسـت. از زمـان اجرایـی شـدن ابتـکار کمربنـد و راه یـا کلان پـروژه ابریشـم تاکنـون، چیـن حـدود ۲۰۰ پـروژه در حوزه هـای مختلـف بـا کشـورهای عربـی را اجرایـی کـرده اسـت؛ ایـن در حالـی اسـت کـه در طـی همیـن مـدت، هیـچ پـروژه مهمـی میـان ایـران و چیـن در حـوزه کلان پـروژه ابریشـم اجرایــی نشــده اســت. از جملــه پروژه هــای میــان چیــن و کشــورهای عربــی، احــداث نخســتین راه آهــن سریع الســیر و برقـی مصـر اسـت کـه سـال گذشـته توسـط شـرکت های چینـی در ایـن کشـور وارد فـاز اجرایـی شـد؛ درحالیکـه برقـی کـردن راه آهـن مشـهد- تهـران از سـال 2017 تـا کنـون در پیـچ و خـم قـرار دارد و هنـوز شـرکتهای چینـی در ایـن بـاره فعالیـت چندانـی انجـام نداده انـد.
تبدیــل شــدن جهــان عــرب و بــه ویــژه عربســتان ســعودی و امــارات بــه کانــون دیپلماســی اقتصــادی چیــن در خاورمیانـه، بـرای دولـت و بخـش خصوصـی ایـران هشـدار دهنده اسـت. در صورتـی کـه موقعیـت ایـن کشـورها بـه عنـوان شـرکای اصلـی چیـن در خاورمیانـه تثبیـت شـود و آنـان از آزادی عمـل کامـل در تعامـل بـا غـرب و روسـیه نیـز برخـوردار باشـند، سـرعت رشـد و توسـعه اقتصـادی آنهـا بسـیار فراتـر از ایـران خواهـد بـود. ایـن رشـد در میان مـدت، ثروتــی را در ایــن کشــورها تولیــد می کنــد و چنــان پیوندهــای آنهــا بــا قطب هــای قــدرت و ثــروت را تنگاتنــگ می ســازد کــه ایــران تــوان رقابــت بــا آنهــا را نخواهــد داشــت.
از نظـر اقتصـادی، توجـه بـه ایـن نکتـه اهمیـت دارد کـه ایـران نـه تنهـا اقتصـاد هـای غربـی را از دسـت داده اسـت، اکنـون بیـم آن مـی رود اقتصـاد چیـن را نیـز از دسـت دهـد و پـس از کشـورهای عربـی بـه عنـوان بازیگـری درجـه دوم در خاورمیانـه در رادار دیپلماسـی اقتصـادی چیـن تلقـی شـود.
در دو هفتـه اخیـر چیـن یـک قـرارداد ۶۰ میلیـارد دالری ۲۷ سـاله بـا قطـر امضـا کرده اسـت و اکنـون حـدود ۳۰ میلیـارد دالر موافقتنامـه و قـرارداد بـا عربسـتان سـعودی امضـا کـرده اسـت؛ در حالـی کـه در سـالهای اخیـر توافـق معنـاداری در حـوزه اقتصـادی میـان ایـران و چیـن صـورت نگرفتـه اسـت. تبدیـل شـدن کشـور بـه یـک بازیگـر درجـه دوم در دیپلماسـی اقتصـادی چیـن یـک خطـر بالقـوه اسـت و بایـد آن را جـدی گرفـت.
رویدادهای مهم دیگر که به نفع ایران نیست
در بخش دیگری از این گزارش آمده است: پیامدهای اعمال سقف قیمت برای فروش نفت روسیه، تلاش روسیه برای اتحادیه گازی با آسیای مرکزی و ایجاد ساختارهای مالی در بریکس و درنهایت هشدار آلمان نسبت به جنگ تجاری آمریکا با اتحادیه اروپا، از دیگر اخبار مهم بین‌المللی است که در این گزارش مورد بررسی قرار گرفته است.
در تحولات منطقه‌ای، یک‌بار دیگر ضعف دیپلماسی اقتصادی ایران خود را نشان می‌دهد. داده‌های جدید دولت قزاقستان نشان می‌دهد که حمل‌ونقل کالا از مسیر کریدور میانی که چین و آسیای مرکزی را با عبور از خزر و از طریق آذربایجان به ترکیه و اروپا وصل می‌کند در 10 ماه نخست سال 2022 رشد 800 درصدی داشته است. این کریدور در رقابت با موقعیت ژئواکونومیک ایران، به‌ویژه کریدور شمال- جنوب و کریدور چین -آسیای مرکزی-غرب آسیا قرار می‌گیرد و پیشرفت آن به معنای تضعیف موقعیت ژئواکونومیک ایران است.
تلاش دولت ترکیه برای تضمین جریان ارزی جدید از کشورهای «دوست»، از جمله عربستان سعودی و قطر از دیگر تحولات منطقه است. با نزدیک شدن به انتخابات سرنوشت‌ساز این کشور در ماه ژوئن 2023، اقدامات در جهت حمایت از لیر ترکیه و ممانعت از ایجاد طوفان دیگری از افزایش قیمت‌ها، در تعیین سرنوشت انتخابات حائز اهمیت است. کمبود منابع ارزی، به‌عنوان یکی از عوامل اصلی آشفتگی اقتصادی ترکیه به شمار می‌رود.
از جمله رویدادهای مهم دیگر باید به فعال‌تر شدن اسرائیل در منطقه اشاره کرد. همکاری اسرائیل و قطر در میدان گازی صیدون و تقویت مبادلات تجاری این کشور با مصر از این منظر قابل‌توجه است.
در بخش داده‌های تازه آمارهای اداره کل گمرک چین حاکی از این است که واردات طلای روسیه به چین در ماه اکتبر به 2.16 تن رسید که بالاترین رقم در هفت سال گذشته به شمار می‌رود. تحریم طلای روسیه از سوی غرب، زمینه را برای توجه فزاینده تولیدکنندگان روس به بازار چین فراهم آورده است. داده‌های تازه گمرک چین همچنین نشان می‌دهد که تجارت بین روسیه و چین در سال جاری به رشد خود ادامه داده است و در 9 ماه نخست، به 129 میلیارد دلار رسیده است. در همین راستا، گردش مالی تجاری در سه فصل نخست سال جاری، نزدیک به 30 درصد افزایش یافته است.
