سالهاست که در رسانه های مختلف نقدهای متنوعی درباره وزارتخانه های اقتصاد، صمت و همچنین از اهمیت نقش بانک مرکزی و بانکها در اقتصاد کشور می شنویم ومیخوانیم؛ اما در میان همه این انتقادات، گمرک ایران بعنوان یک رکن مهم میان سازمانی واجرایی، همچون ماهیت مبهمش، به فراموشی سپرده شده است؛ این در حالی است که سیاستگذاری های اجرایی این سازمان به صورت جدی و مستقیم در اقتصاد کشور اثرگذار است.
حال آنکه به علت کمبود اطلاعات، فقدان شفافیت لازم در این ارگان وعدم شناخت جامعه از ماهیت تجارت، انتقاد چندانی از گمرک مطرح نشده است. برهمین اساس، نگارنده به عنوان عضوی از جامعه صادرکنندگان و واردکنندگان، در این نوشتار به بررسی برخی از چالش های جدی گمرک در زمینه واردات و صادرات پرداخته است. در وهله نخست، آفت بزرگ این سازمان را می توان «عدم برخورداری از شفافیت لازم» دانست؛ هر چند اقداماتی در طول سالها صورت گرفته است، اما تجربه اجرایی در تجارت ایران گواه آن است، که این اقدامات کافی نبوده و نیست.
با وجود تلاش بسیار برای شفاف سازی و اقداماتی مانند دورسازی سیستم ارزیابی با سامانه EPL، همچنان در برخی موارد شاهد فعالیت افرادی هستیم که در تلاش برای اخذ رشوه از بازرگانان هستند؛ این درحالی است که به دلیل بار حقوقی احتمالی این مساله و همچنین عدم وجود اسناد رسمی نمی توان به راحتی و با صراحت به بیان نمونه هایی از این دست پرداخت.
از این رو، عدم کارایی سامانه های گمرک در شفاف سازی و اطلاع رسانی دقیق و آموزش هدفمند، جامعه تجاری ایران را با بحران فقدان اطلاعات رو به رو می کند. حال آنکه نتیجه فقدان اطلاعات در هر حوزه ایی، چیزی جز فساد، افزایش کلاهبرداری و سودجویی برخی افراد نیست!
مورد بعدی «در دسترس نبودن بسیاری از بخشنامه ها» است، که گویای این است که سایت گمرک در بسیاری از مواقع کارایی لازم را ندارد. این در شرایطی است که طراحی یک سامانه اطلاع رسانی منظم، از فشاری که بر دوش فعالان اقتصادی سنگینی می کند، خواهد کاست. موضوع قابل اشاره دیگر اینکه، استفاده از کارتهای بازرگانی اجاره ایی، همچنان یک چالش بزرگ در چرخه تجارت خارجی است. البته اجماع نظری دراین مورد میان متخصصین وجود ندارد و شاهد یک رفتار دو سویه هستیم؛ برخی استفاده از کارت دیگری را همزمان با وجود قرارداد حقوقی محکم منطقی می دانند؛ برخی دیگر اما به طور جد باور دارند، که استفاده از کارت دیگری به هرشکلی، جرم و مشکل آفرین است.
حال پرسشی که قابل طرح است اینکه آیا تشخیص کارت هایی که یک بازه زمانی کوتاه مدت با کد تعرفه های مختلف در تمام گمرکات ایران کوتاژ و مسیر گمرکی صادر می کنند، کار دشواری است؟! هرچند این موضوع قابل درک است که گمرک تنها سازمان مهم و اثرگذار در این رابطه نیست؛ اما انتظار همکاری های مشترک با دیگر نهادها و دستگاه های مرتبط، برای رفع این چالش ها می رود.
ناگفته نماند که با وجود تلاش اتاق بازرگانی برای اخذ مصاحبه پیش از صدور کارت بازرگانی اما همچنان شاهد جوانان خوش باوری هستیم که صبح از خواب پا می شوند وخود را گرفتار در مالیات می بینند. از این منظر، نتیجه عدم آگاهی از حقوق بازرگان و فعال اقتصادی، چیزی جز پرداخت گزاف میلیون ها تومان پول اضافی به دلالان گمرکی نیست!
این عدم شفافیت، آنجا جدی تر احساس می شود، که هیچ شفافیتی درباره برگزاری آزمون حق العمل کاری وجود ندارد؛ چراکه بسیاری از متقاضیان این آزمون از زمان و نحوه برگزاری آن آگاه نیستند و هیچ مرجعی هم در این زمینه شفاف سازی نمی کند؛ این سنت عدم شفافیت گمرک، به صورت جدی در کیفیت واردات و صادرات، انگیزه بازرگانان و افزایش فساد اثرگذار است.
از سوی دیگر، «صدور بخشنامه های خلق الساعه و بدون اطلاع رسانی شفاف، عدم هماهنگی مستمر با وزارت اقتصاد و صمت، عدم برنامه ریزی دقیق درباره آینده پژوهی عرضه و تقاضا در بازار» از دیگر چالش ها در مسیر فعالیت های اقتصادی است.
از همین رو، انتظار می رود، مهرداد جمال ارونقی، به عنوان معاون فنی وامور گمرکی ایران که حضور فعالی در رسانه ها نیز دارد، درباره موارد مطرح شده، پاسخی شفاف را از این رسانه از طریق مصاحبه یا یادداشت به اشتراک بگذارد؛ چراکه چند دهه انباشت بحران و بی توجهی به چالش های گمرک، صدمات جدی به اقتصاد کشور وارد می کند، که مهم ترین انتقاد در زمان توافق برجام و حتی پس از آن، عدم هماهنگی و همکاری ملموس گمرک با وزارت امورخارجه است. این در شرایطی که اقتصاد ایران بیش از هر زمان دیگری نیاز به ارزآوری دارد.
از این رو، ذکر این پرسش ضروری است که نقش سفیران و رایزنان تجاری ایران برای توسعه صادرات دقیقا چیست؟ بنابراین ایجاد سامانه ایی برای اتصال صادرکنندگان به رایزنان تجاری وزارت امورخارجه در کشورهای هدف می¬تواند به توسعه صادرات این خاک کمک های چشمگیری کند.
در پایان اینکه پژوهش های مختلف، نشان دهنده آن است که مفهوم توسعه به صورت جدی با آموزش و آگاهی گره خورده و تا زمانیکه مدیر دلسوزی مشکل عدم شفافیت در گمرک ایران را با رویکردی جدی تر و بدور از رفتارهای پوپولیستی حل نکند، گمرک همواره یکی از مبهم¬ترین ارگان¬های جمهوری اسلامی خواهد ماند.!
