یک دهه افت شدید تجارت با شریک ترک

تجارت کالایی ایران و ترکیه طی ۱۰سال اخیر> یعنی از سال ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۰به طور قابل توجهی افت داشته است. بیشترین میزان تجارت این دو کشور مربوط به سال ۲۰۱۲ میشود که حدود ۲۲ میلیارد دلار بوده است. از این میزان حدود۱۲ میلیارد دلار آن صادرات ایران به ترکیه و حدود ۱۰میلیارد دلار آن واردات ایران از این کشور بوده است. علت بالا بودن تجارت ایران با ترکیه در این سال، بالا بودن ارزش واردات ایران از ترکیه، در مقایسه با سال های پیش و بعد از آن، است. ارزش صادرات ایران به ترکیه از سال ۲۰۱۱ به بعد روند کاهشی را طی کرده و از حدود ۱۲.۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۱ به ۴.۷ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۶رسیده؛ پس از آن، با امضای برجام روند صادرات ایران به ترکیه کمی قوت گرفت و در سال ۲۰۱۷ به ۷.۵ میلیارد دلار رسید. با این حال، با خروج آمریکا از برجام و تشدید تحریم ها علیه ایران بخصوص در دو سال اخیر، طی سال های بعد صادرات ایران به ترکیه به طور بی سابقه ای کاهش یافت و در نهایت به یک میلیارد دلار در سال ۲۰۲۰ رسید.

بخش عمدای از کاهش صادرات ایران به ترکیه ناشی از افت صادرات اقلام نفتی (فصل 27 کتاب تعرفه) بوده و صادرات غیرنفتی به ترکیه طی این مدت همانند صادرات نفتی نوسان های قابل توجهی را تجربه نکرده است. با این حال، طی مدت مورد بررسی، واردات ایران از ترکیه نوسانات کمتری را تجربه کرده است. بالاترین رقم واردات ایران از این کشور مربوط به سال ۲۰۱۱ (حدود ۱۰ میلیارد دلار)  و کمترین آن نیز مربوط به سال ۲۰۲۰ (حدود ۱.۸ میلیارد دلار) است.  طی یک دهه بررسی، تجارت ایران با ترکیه تنها در دو سال با کسری تراز بازرگانی همراه بوده که یکی از آنها مربوط به سال ۲۰۱۶ با کسری ۲۶۶ میلیون دلاری و مورد دوم در سال ۲۰۲۰ با کسری۷۶۶ میلیون دلاری، اتفاق افتاده که عمدتآً به دلیل کاهش صادرات ایران به این کشور بوده است.

ترکیب صادرات ایران به ترکیه به تفکیک قسمت های کتاب مقررات صادرات و واردات طی سال ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۰ تغییر کرده و این تغییر عمدتاً ناشی از کاهش قابل توجه ارزش صادرات قسمت 6 کتاب تعرفه (محصولات صنایع شیمیایی و صنایع وابسته به آن)بوده است. صادرات ایران به ترکیه در رابطه با کالاهای این قسمت در سال ۲۰۱۱ بیش از ۱۱میلیارد دلار بوده که در سال ۲۰۲۰ به۲۳۸میلیون دلار رسیده است. البته بخش عمده ای از این کاهش ناشی از افت صادرات فصل ۲۷ (سوخت های معدنی، روغن های معدنی و محصولات حاصل از تقطیر آنها؛ مواد قیری؛ مومهای معدنی) بوده که در سال ۲۰۲۰ نسبت به ۲۰۱۱، با کاهش ۹۹.۶ درصدی همراه بوده است. بدون در نظر گرفتن فصل ۲۷، ترکیب اقلام عمده صادراتی ایران به ترکیه طی۱۰سال تغییری نداشته و همچنان تنوع اقلام عمده صادراتی محدود است. دو قسمت ۱۵و قسمت «فلزات معمولی و مصنوعات از آنها»، «مواد پلاستیکی و اشیاء ساخته شده از این مواد، کائوچو و اشیای ساخته شده  از کائوچو ، گروه کالایی های با رتبه های دوم و سوم به لحاظ ارزش صادرات ایران به ترکیه بوده اند.

ایران در سال ۲۰۱۱ بیش از ۳۶ میلیون دلار محصولات کشاورزی و غذایی به ترکیه صادر کرده بود که در سال ۲۰۲۰ به حدود ۳۳میلیون دلار رسید. به نظر می رسد، با وجود اینکه صادرات برخی اقلام ایران طی این ۱۰ سال دستخوش تغییرات زیادی قرار گرفته، اما صادرات این اقلام کمتر کاهش یافته است. در سال ۲۰۱۱ و۲۰۲۰ بزرگترین فصل تعرفه صادراتی ایران به ترکیه، فصل 8 (میوه های خوراکی؛ پوست مرکبات یا پوست خربزه و همانند ( از قسمت 2 کتاب مقررات) محصولات نباتی بوده است. 

صادرات این فصل کالایی در سال۲۰۱۱ حدود ۱۳.۸ میلیون دلار بوده و در سال ۲۰۲۰ به بیش از ۱۶ میلیون دلار افزایش یافته است.  دومین فصل تعرفه صادراتی ایران به ترکیه در سال ۲۰۱۱ حیوانات زنده، محصولات حیوانی، با رقم صادرات قریب به ۱۱ میلیون دلار بوده است. این در حالی است که در سال ۲۰۲۰ صادرات این فصل تعرفه ایران به ترکیه با کاهش حدود۸۷ درصدی مواجه شده و به حدود ۱.۳ میلیون دلار رسیده است. در سال۲۰۲۰ جایگاه دومین فصل غذایی صادراتی ایران به ترکیه به فصل ۱۱ (محصولات صنعت آرد سازی؛ مالت؛ نشاسته وفکول، اینولین و گلوتن گندم) با صادرات حدود ۳.۵ میلیون دلاری اختصاص داشته است.

 در سال ۲۰۱۱ ارزش صادرات ایران به ترکیه در این فصل تعرفه صفر ثبت شده است. از قسمت ۴ کتاب تعرفه، (محصولات صنایع غذایی، نوشابه ها، آبگونه ای الکلی و سرکه ها، توتون و تنباکو و بدل و ساخته آنها) نیز بیشترین ارزش صادرات ایران به ترکیه در سال ۲۰۲۰0 به فصل 20 (فرآورده ها از سبزیجات، میوه ها یا از سایر اجزا، نباتات) اختصاص داشته است. این فصل تعرفه، سومین فصل غذایی عمده صادراتی ایران به ترکیه طی سال ۲۰۲۰ بوده و ارزش صادرات ایران به ترکیه در این فصل کالایی نسبت به سال ۲۰۲۰ حدود ۵ برابر افزایش یافته و به رقم ۳.۵ میلیون دلار رسیده است.

در سال ۲۰۱۱ سه قسمت از کتاب تعرفه که ایران در آنها بیشترین ارزش واردات را از ترکیه داشته به ترتیب قسمت ۱۶«ماشین آلات و وسایل مکانیکی، ادوات برقی، اجزاء و قطعات آنها…»، قسمت ۱۵ «فلزات معمولی و مصنوعات از آنها» و قسمت ۱۱«مواد نساجی و مصنوعات از این مواد»بوده است. در سال ۲۰۲۰ سهم قسمت ۱۵ کم شده و به ترتیب قسمت های ۱۶، 1۱۱و ۶محصولات صنایع شیمیایی وصنایع وابسته به آن( بیشترین ارزش واردات ایران از ترکیه را به خود نسبت داده اند.  بزرگترین فصل تعرفه وارداتی ایران از ترکیه در سال های ۲۰۱۱ و ۲۰۲۰، فصل ۸۴ «رآکتورهای هسته ای، دیگ های بخار آب گرم، ماشین آلات و وسایل مکانیکی، اجزا و قطعات آنها»، از قسمت ۱۶ کتاب تعرفه- بوده که در سال ۲۰۱۱ سهم ارزشی حدود ۱۸ درصدی و در سال۲۰۲۰ سهم ارزشی حدود ۱۹درصدی از کل واردات ایران به ترکیه را داشته است؛ اگرچه ارزش واردات ایران از ترکیه در این فصل تعرفه از سال ۲۰۱۱ تا۲۰۲۰ حدود ۸۷ درصد کاهش داشته است. 

 

در سال ۲۰۱۱ دومین فصل تعرفه وارداتی ایران از ترکیه، فصل ۱۵«فلزات معمولی و مصنوعات از آنهاظ بوده است. اما در سال ۲۰۲۰ ارزش واردات این فصل تعرفه ۹۳ درصد افت داشته و جایگاه خود در بین فصول عمده وارداتی ایران از ترکیه از دست داده است. از سوی دیگر، فصل ۵۵ (الیاف سنتتیک یا مصنوعی غیریکسره) که در سال۲۰۱۱ جایگاه نهم در اقلام وارداتی ایران از ترکیه را داشته، در سال ۲۰۲۰ با اینکه ارزش واردات آن نسبت به ۲۰۱۱بیش از ۱۸درصد کاهش داشته، اما جایگاه دوم فصول عمده وارداتی ایران از ترکیه را به خود نسبت داده است. بخش عمده ای از کاهش واردات ایران از ترکیه در سال ۲۰۲۰ نسبت به ۲۰۱۱ ناشی از اعمال برخی ممنوعیت ها و محدودیت ها برای برخی اقلام، به دلیل کمبود منابع ارزی کشور طی تحریم ها بوده است.

در سال ۲۰۲۰ ایران حدود ۱۳۵میلیون دلار محصولات کشاورزی و غذایی از ترکیه وارد کرده که نسبت به سال ۲۰۱۱ حدود ۳۰درصد کاهش یافته است. در سال ۲۰۲۰ بزرگترین فصل تعرفه وارداتی ایران از ترکیه فصل ۱۵ (چربی ها و روغن های حیوانی یا نباتی؛ فرآورده های حاصل از تفکیک آنها؛ چربی های خوراکی آماده؛ موم های حیوانی یا نباتی» از قسمت 3 کتاب تعرفه بوده که ارزش واردات آن معادل ۴۹.۳ میلیون دلار است. ارزش واردات ایران از ترکیه از این فصل تعرفه در سال۲۰۲۰ نسبت به فصل ۲۰۱۱ بیش از ۳برابر افزایش یافته است. پس از آن، فصل ۱۸ «کاکائو و فرآورده های آن» از قسمت ۴کتاب تعرفه، دومین فصل تعرفه وارداتی ایران از ترکیه بوده که با ارزش واردات حدود ۴۸ میلیون دلاری حدود ۳.۵ درصد رشد نسبت به سال ۲۰۱۱را تجربه کرده است. واردات ایران از ترکیه در قسمت اول کتاب تعرفه در سال ۲۰۲۰ نسبت به سال ۲۰۱۱ با کاهش قابل توجهی همراه بوده است.

 در سال ۲۰۱۱ ایران بیش از ۴۳ میلیون دلار واردات از فصل 4۴ «محصولات صنایع غذایی، نوشابه ها، آبگون های الکلی و سرکه ها، توتون و تنباکو و بدل و ساخته آنها» و بیش از ۱۸ میلیون دلار واردات از فصل 2 «گوشت و احشاء خوراکی» از ترکیه صورت داده بود. این در حالی است که در سال۲۰۲۰ ارزش واردات ایران در این دو فصل تعرفه از ترکیه به ترتیب با کاهش ۹۹.۵ درصد و ۹۹.۹ درصد همراه بوده و ارزش آن تقریباً به صفر رسیده است. همچنین، در سال ۲۰۱۱، فصل ۸تعرفه «میوه های خوراکی؛ پوست مرکبات یا پوست خربزه و همانند» با ارزشی حدود ۸۳ میلیون دلار، بزرگترین فصل وارداتی ایران از ترکیه بود که در سال ۲۰۲۰ با کاهش ۹۹.۳ درصدی سهم آن از واردات ایران از ترکیه به طور قابل توجهی کاهش پیدا کرد.