شاید اولین‌باری که به مجتمع "پالادیوم" در خیابان الف تهران رفتید درَش گیج شده‌باشید. شاید هم جذب زرق و برقش، پس از آن، حداقل ماهی یکبار هم که شده به آن سری زده‌اید. پالادیوم، کوروش، مگامال اکباتان، تیراژه، الماس ایران، هایپراستار مدنی و... همگی لیستی بلندبالا از مجتمع‌های غول‌پیکری هستند که تهران را در نوردیده‌اند. چه شد که این مراکز هر روز از گوشه‌ای بیرون زدند؟
به گزارش راه امروز، کار مگامالها در پایتخت به‌جایی رسیده که مسئولان نیز به آن واکنش نشان می‌دهند. چندروز پیش رییس کمیته محیط‌زیست شورای اسلامی شهر تهران از بدل‌شدن تهران به شهرِ "مگامالها" انتقاد کرد.
محمد حقانی گفته این مراکز در مناطق 1، 3، 5 و 6 رشدی قارچ‌گونه داشته‌اند و خیابان‌ها و کوچه‌های اطراف این مراکز تبدیل به پارکینگ شده‌اند. این مقامِ مسئول ساخت مال‌ها و مگامالها را آن‌هم بدون داشتن زیرساخت‌های لازم یک تضییع اجتماعی و تخریب‌کننده حقوق شهروندی می‌داند.
ساخت این مراکز از چه‌زمانی آغاز شد؟
سال 88 بود که اولین مال با نام شناخته شده هایپراستار در اتوبان باکری تاسیس شد. پس از آن و در این 7 سال هر روز شاهد ساخت فروشگاهِ بزرگ دیگری بودیم؛ یکی در ظفر، دیگری در اتوبان ارتش، آن یکی در خیابان مدنی، دیگری در اتوبان اشرفی اصفهانی، بعدی در اتوبان حکیم و غیره.
ماجرا کِش‌دار تر از این حرف‌هاست. پس از 7 سال و در حال‌حاضر نزدیک به 97 مال در شهر تهران در حال ساخت است.
در تهران نزدیک به 20 میلیون متر مربع فضای تجاری در قالب "مال" ساخته شده یا در دست احداث است.
20 میلیون متر مربعی که هر متر از آن قیمت کمی هم ندارد. گفته می‌شود هر مترمربع از این فضاها حداقل 10 میلیون تومان به‌فروش می‌رسد که البته در آینده به‌دلیل ازدیاد این مراکز این مبلغ کمتر خواهد شد.
از چندوچون ساخت و قیمت این فضاهای فروشگاهی و تفریحی که بگذریم باید به انتقادهای موجود نگاهی بیاندازیم.
به اعتقاد بسیاری کارشناسان این مراکز در کشورهای توسعه‌یافته مراکز مدرنی هستند که قرار است علاوه بر در دسترس‌بودن، کالاهایشان را با قیمت‌های مناسبی بفروشند. این‌درحالی است که مال‌ها و مگامالها در ایران کالاهایی با قیمت‌های بالا عرضه می‌کنند که شاید تنها قشری از مردم توان خریدشان را داشته باشند.
همچنین کارشناسان حوزه شهری معتقدند از آنجا که ساخت این فضاها در تهران و دیگر شهرهای بزرگ بدون مطالعه انجام شده می‌تواند آسیب‌زا باشد.
دکتر پویا علاالدینی - عضو هیات علمی، استاد برنامه‌ریزی شهری در دانشگاه تهران و برنامه‌ریز اجتماعی- در گفتگو با فرارو، معتقد است برای بررسی وضعیت این فضاها ابتدا باید مطالعات لازم اقتصادی، اجتماعی، شهری و سیاسی درباره‌شان انجام شود.
در ادامه متن گفتگوی این استاد دانشگاه را با فرارو می‌خوانید:
طی سال‌های اخیر تعداد زیادی مال و مگامال در تهران پدیدار شده است. دلیل این رشد شتابان چیست؟
مال‌ها و مگامالها سرمایه‌گذاری‌های بزرگ و فضاهایی نسبتا جدید هستند. البته در سال‌های پیش از انقلاب هم احداث مراکز خرید یکپارچه و فروشگاه‌های بزرگ مدرن سرعت زیادی گرفته بود، اما از آن زمان تا چندی پیش این نوع سرمایه گذاری‌ها در شهرهای ایران کمتر دیده می‌شد.
غول‌پیکرهایی به‌نامِ بدین معنی که تا چندی‌پیش اگر کسی پاساژی احداث می‌کرد مغازه‌هایش را به سرعت می‌فروخت و سرمایه اش بر می‌گشت. اما بخش عمومی یا نیمه خصوصی ممکن بود که به احداث فروشگاه‌های بزرگ اقدام کند.
در مقابل ظاهرا سرمایه گذاری در مال‌ها و مگامال‌های امروزی قرار است فعالیتی دراز مدت باشد و سرمایه طی زمانی طولانی به سرمایه گذاران باز خواهد گشت. پس به نظر می‌رسد امنیت سرمایه گذاری درازمدت در تهران تا حدی بهبود یافته است یا اینکه حداقل برای گروهی بهبود یافته است. شاید هم این نوع سرمایه گذاری‌ها بی ارتباط با فعالیت‌های پولشویی یا دیگر فعالیت‌های توام با فساد نباشد.
در هر صورت اطلاعات کمی در مورد نحوه احداث این مال‌ها و صاحبانشان وجود دارد و نمی‌توان در مورد اقتصاد سیاسی مرتبط با آنها با قاطعیت نظری دارد.
اما روی دیگر سکه متقاضی و مشتری است. اگر فرض کنیم که این مراکز خرید جدید سودده هستند (که البته ممکن است نباشند و احداثشان با اهداف دیگری به غیر از سود آمیخته باشد) آنوقت باید بپذیریم که مشتریشان هم وجود دارد. از آنجا که کالاهای عرضه شده در این مال‌ها و مگامال‌های در اکثر مواقع لوکس و بسیار گران هستند می‌توان نتیجه گرفت که احداث انبوه این مراکز خرید طی سال‌های اخیر همچنین مرتبط است با شکل گیری قشر جدیدی که مشتری این کالاهاست.
می‌توان حدس زد که منشا این قشر جدید تا اندازه‌ای پول‌های بادآورده نفتی دهه گذشته، چه به طور مستقیم و چه غیر مستقیم (مثلا به واسطۀ سرمایه گذاری بسیار سودآور در مستغلات)، یا فسادهای مرتبط با آن است. طبیعتا منظورمان این نیست که هر کس که پولدار شده مستقیما از طریق فساد و رانت خواری بوده است، بلکه دسترسی نابرابر به فرصت‌های اقتصادی و ناتوانی دولت در تعدیل ثروت، مثلا از طریق وضع مالیات‌ها و عوارض، امکان ثروتمندشدن یک یا چند شبه را برای خیلی‌ها فراهم آورده باشد (که البته روی دیگرش مستمندی قشر بسیار بزرگی از جامعه است).
در بحث اقتصادی باید ببینیم پول چرا به سمت این مراکز سوق پیدا کرده و چرا چهره اقتصادی شهر به این سمت می‌رود؟ آیا باید آن را به سمتی دیگر سوق دهیم یا خیر؟ در عین حال، ما در یک نظام شبه سرمایه‌گذاری زندگی می‌کنیم و شهر‌ها باید کاری کنند تا در آنها سرمایه‌گذاری صورت بگیرد و مگامالها هم نوعی سرمایه گذاری اقتصادی و کارآفرین هستند.
اما این مال‌ها و مگامال‌های چه تاثیری بر ساختار شهری و اجتماعی تهران گذاشته است؟
در تهران ساختار ترافیکی و شهری سبب شده تا آثار کالبدی منفی مال‌ها و مگامالها به سرعت نمایان شود. عدم وجود پارکینگ‌های عمومی در شهر تهران و کمبود فضا در خیابان‌ها از دلایلی است که منجر شده تا حضور مال‌ها و مگامالها باعث تراکم ترافیک در یک خیابان یا منطقه شود. متاسفانه بخش عمومی در جامعه ما تنها به پارکینگ خانه‌های مردم توجه داشته، در حالی که باید به پارکینگ‌های عمومی توجه کند و برعکس برای پارکینگ‌های شخصی خانگی مالیات در نظر بگیرد تا تمایل به مالکیت خودرو شخصی کاهش پیدا کند.
مشکل مال‌ها و مگامالها در شهر تهران این است که درباره مکان تاسیس آنها مطالعات دقیق شهری و ترافیکی انجام نشده‌است. البته باید بگویم که به طور کلی مشکل شهر تهران نیز انجام نشدن مطالعه ترافیکی درست و برنامه ریزی مرتبط با آن است.
در عین حال یک شهر شلوغ طبیعتا باید چندهسته‌ای باشد که مراکز خرید ممکن است این هسته‌ها را به وجود بیاورند. قاعدتا هر کس برای خرید به هسته نزدیک خود می‌رود نه به هسته‌ای دیگر در آن طرف شهر. مثلا در توکیو در هر محله یک هسته خرید وجود دارد که شامل یک یا دو خاروبارفروشی بزرگ(هایپرمارکت به زبان تهرانی امروز)، یک مال و تعدادی مغازه و رستوران است. این هسته معمولا در کنار مراکز خدمات بخش عمومی (مثلا پستخانه) و شهری نیز قرار دارد. از آنجا که هستۀ هر محله با محلات دیگر چندان فرقی ندارد (تقریبا همان مغازه‌ها و قیمتها)، کمتر کسی نیاز دارد که بی دلیل فقط برای یک خرید ساده به دیگر جاهای شهر برود. طبیعتا بار ترافیکی شهر هم کنترل شده‌تر است. مال‌ها تا حدی هم مکان‌ها تفریح و فضاهای عمومی هستند. فضاهای عمومی در تهران بسیار کمند و از این جهت ممکن است مورد توجه قرار بگیرند.
البته نوع طراحی مال‌ها در ارتباط با وضعیت کالبدی محله‌ها نیز مهم است. از جمله باید این فضاها به‌نحوی تعبیه شوند که همه اقشار جامعه بتوانند در آن رفت‌وآمد کنند و محدود به قشر خاصی نشود؛ کما اینکه در ایران تا حدودی شاهد این امر هستیم. اما باید روی این فضاها مطالعه صورت بگیرد. مگامالها باید با اطراف خود در شهر ارتباط برقرار کنند.
از آن‌جایی که این فضاها بزرگ هستند طبیعتا تاثیر زیادی نیز در توسعه شهری خواهند گذاشت. درنتیجه باید رابطه این فضاها با شهر مشخص شود، نه آن‌که هرکسی بیاید آنها را بسازد آن‌هم بدونِ در نظر داشتن مثلا آثار ترافیکی‌شان. تجربه آمریکای شمالی در احداث مال‌های از سوی بسیاری از صاحبنظران برجسته نقد شده است. هرچند که ساختار شهری در آمریکای شمالی با ایران فرق دارد اما در هر صورت این نقدها و نیز تجارب به دست آمده طی چندین دهه و اصلاحاتی که در طراحی هسته‌های خرید و از جمله مال‌ها در آمریکای شمالی شده برای ایران هم آموزنده خواهد بود و بهتر است مرود توجه قرار بگیرد.
به غیر از اینها، در ایران برخی مسائل فرهنگی به‌صورت عجیب و غریب ظاهر می‌شوند. مثلا آن‌چه با حضور در این مال‌ها به چشم می‌آید جمعیت زیادی از جوانانی است که به نظر می‌رسد که تا حد زیادی برای به نمایش گذاشتن خود و ارتباطات آمده‌اند. این نوع نمایش اقتصادی را در خودروهایی آنچنانی هم که در خیابان‌های تهران می‌رانند می‌بینیم. خرید از مال‌های خیلی لوکس شبیه خرید خودروهای خیلی لوکس هستند.
درنتیجه این فضاها هم دارای جبنه‌های اجتماعی غیرعادی شده اند که مرتبط است با ساختار اقتصادی سیاسی کشور و نیز مشکلات اجتماعی و تجلی آن در فضاهای عمومی.
