بیش از 110 سال از اکتشاف و استخراج نفت در ایران می گذرد. گذری بر آنچه در این بیش از یک قرن بر نفت ایران گذشته در سالروز ملی شدن صنعت نفت گذشته خالی از لطف نیست.

واگذاری امتیاز نفت به دارسی

امین السلطان، اتابک اعظم (پایین، سمت چپ) در خرداد ماه 1280 خورشیدی، امتیاز نامه نفت ویلیام ناکس دارسی را به امضای شاه قاجار، مظفرالدین شاه رساند.

هفت سال بعد، یعنی در پنجم خرداد ماه 1287، در ساعت 4 بامداد، نخستین چاه نفت در مسجد سلیمان در عمق 360 متری به نفت رسید. این در حالی بود که حفاری های اولیه در منطقه چیاسرخ کرمانشاه به نفت نرسیده بود و چنانچه تلاش ها در مسجد سلیمان با شکست مواجه می شد، گروه مزبور چاره ای جز توقف کامل عملیات نداشت.

در واقع تاریخ صنعت نفت ایران از این نقطه آغاز شد و پس از آن چاه های نفت در نقاط مختلف، یکی پس از دیگری فوران کرد.

رینولدز؛ نخستین حفار چاه های نفت ایران

جورج رينولدز نخستين مسئول عمليات حفاري چاه هاي نفت در ايران به شمار مي رود و در اثر سخت كوشي او بود كه دارسي به نفت ايران دست يافت.
رينولدز در پي انعقاد قرارداد دارسي در سال 1280 به ايران آمد و ابتدا فعاليت خود را در ناحيه چیاسرخ در غرب كشور آغاز كرد ولي به علت خشك شدن نفت چاه چیاسرخ لوازم حفاري را به جنوب ايران در مسجد سليمان انتقال و علي رغم نااميدي دارسي، اميدوارانه به تلاش خويش ادامه داد.

چند روز بيشتر به پايان قرارداد هفت ساله دارسي باقي نمانده بود و بيش از پنج سال از عمليات حفاري مي گذشت اما هنوز خبري از نفت نبود. 
سرانجام مديران شركت به او دستور دادندكه حفاري را متوقف كند و به انگلستان باز گردد. اما رينولدز توجهي به اين دستور نكرد و به كار خود ادامه داد و سرانجام زماني كه دو روز به پايان قرارداد هفت ساله باقي مانده بود در ساعت 4 صبح 26 ماه مه 1908 ميلادي (مطابق با پنجم خرداد 1287 هجري شمسي) در عمق 1180 پا، نفت از چاه شماره يك فوران كرد. 

پس از مدتي مديران شركت كه بر اثر سر سختي او به ثروت بسيار دست يافته بودند، او را از شركت اخراج كردند. او ايران را ترك كرد به لندن رفت و سپس از لندن راهي ونزوئلا گرديد و در آنجا به حفاري چاه هاي نفت پرداخت.

آغاز نهضت ملی شدن نفت

این روند ادامه داشت تا در پی تحولات سیاسی در ایران و روی کار آمدن دولت دکتر محمد مصدق، ملی شدن صنعت نفت ایران به یکی از مطالبات عمومی تبدیل شد. در همین راستا تکاپوهای سیاسی در دو سطح دولت و جنبش مردمی آغازشد.

پس از تظاهرات عظیم مردم در 24 اسفند 1329، مجلس شورای ملی به اتفاق آرا اصل ملی شدن نفت را تایید نمود و دكتر مصدق در چنین فضای سیاسی و اجتماعی موفق شد اين قانون را در آخرين روز اسفند از تصويب مجلس سنا نيز بگذراند.

تابلوي هيات مديره موقت شركت ملي نفت، پس از ملي شدن صنعت نفت و سفرهيات مديره موقت به جنوب كشور، در مناطق نفتخيز جنوب نصب مي شود.

مردم تهران در دفاع از اقدام كابينه دولت مصدق در ملي كردن صنعت نفت كشور در مقابل ساختمان بانك ملي در خيابان فردوسي تهران تظاهرات مي كنند.

تظاهرات مردم تهران عليه سلطه انگليسي ها بر نفت، در چهار راه نادري تهران، حمايت يكپارچه مردم از ملي شدن نفت سبب مي شود دولت بريتانيا از توسل به زور و حمله به ايران منصرف شود.

تظاهرات مردم تهران در مقابل مجلس شوراي ملي به دفاع از ملي شدن صنعت نفت.

اخراج کارکنان انگلیسی از ایران

دهم و یازدهم مهر 1330، طي اين دو روز، نزديك به 350 كارشناس انگليسي و خانواده‌هاي آنان از ايران اخراج شدند. پيش از آن، دولت ايران در پی ملی شدن صنعت نفت به انگليسي‌هایی كه هنوز در آبادان باقي مانده بودند، يك هفت مهلت داده بود كه كشور را ترك كنند.

روز 11 مهر، كاركنان انگليسي و خانواده‌هاي آنان در حالي كه وسايل ماهيگيري، راكت‌هاي تنيس و چوب‌هاي گلف خود را در دست داشتند، در برابر باشگاه انگليسي گرد هم آمدند و براي خروج از ايران آماده شدند.

ناو «ماریتوس» (Mauritius) در انتظار بود تا همه آنان را به بصره منتقل كند. دسته موزيك در تمامي مدتي كه قايق‌هاي نيروي دريايي ميان كشتي و ساحل در حركت بودند تا انگليسي‌ها را به ماریتوس انتقال دهند، سرود ملي ايران را مي‌نواخت. تا اواسط روز، همه انگليسي‌ها به‌تدريج به عرشه ناوشكن نيروي دريايي بريتانيا منتقل شدند و ناو به سوي بصره حركت كرد.

منبع: موزه ها و اسناد صنعت نفت ایران