رصد تجارت از97تا1400؛قفل تجارت باز شد

اختصاصی/ به گزارش راه امروز - فرشته فریادرس: تجارت خارجی ایران در این سالها چگونه رقم خورد؟ نگاهی به کارنامه چهارساله تجارت خارجی ایران نشان می‌دهد، در ۹ ماه منتهی به آذرسال 1400ارزش تجارت کالایی کشور به 72.1 میلیارد دلار رسیده که نسبت به سال ۱۳۹۷ رشدی ۸ درصدی داشته است. اما مساله این است، از کل ارزش تجارت کالا طی ۹ ماهه نخست سال ۱۴۰۰حدود 35.1 میلیارد دلار به صادرات و 36.9میلیارد دلار به واردات اختصاص داشته است. این ارقام نشان از کسری تراز تجاری کالایی به میزان 1.8میلیارد دلاری دارد. 

به عبارتی دیگر، افت وخیز تجارت بیشتر متوجه بخش صادرات کشور بوده است. البته با وجود کاهش مستمر دوساله صادرات، رشد قابل ملاحظه 40 درصدی ارزش صادرات تا پایان فصل پاییز سبب ارتقای صادرات به جایگاهی بالاتر از رقم سال ۱۳۹۷ به میزان 1.4 میلیارد دلار یعنی معادل رشد 4.2 شده است. از آنسو، نمای تجارت تا پایان ماه یازدهم سالجاری نیز نشان می دهد، تجارت خارجی به 90میلیارد دلار رسیده، که در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته 38درصد رشد را داشته است. 

جزئیات این آمار هم نشان می‌دهد همچنان واردات بیشتر از صادرات است. با این حال، هدف ۴۰میلیارد دلاری صادرات سال۱۴۰۰محقق شده است.  در مجموع اگرچه رشد تجارت ایران در نیمه اول سال ۱۴۰۰ قابل توجه بوده، اما این رشد به دلیل آسیب‌‌های ناشی از همه‌‌گیری و محدودیت‌‌های ناشی از تحریم در دو سال گذشته، هنوز به سطوح آمار ثبت شده در سال ۱۳۹۷ دست پیدا نکرده بود؛ اما تحولات مثبت تجارت کشور طی ۹ماه‌ منتهی به آذر سال جاری از جمله کاهش محدودیت‌‌های کرونایی، پیگیری برنامه توسعه صادرات و ایجاد هماهنگی در مرزها با کشورهای مقصد تجاری، رشد ۸درصدی ارزش تجارت ایران نسبت به سال ۱۳۹۷، همچنین رشد 13.4 درصدی نسبت به سال ۱۳۹۸ با وجود افت مستمر دوساله را به‌‌دنبال داشته است.

مطابق آمارها در ۱۱ماه منتهی به بهمن سال 1400، حجم تجارت خارجی کشور به ۹۰میلیارد دلار رسیده که سهم صادرات از این میزان بیش از ۴۳میلیارد دلار است. همچنین روند تجارت در بهمن‌ماه نیز از جهش صادرات و واردات حکایت دارد.   در بهمن ماه سال 1400 نیز شاهد رشد صادرات و واردات نسبت به ماه گذشته بودیم. در ماه یازدهم، 12میلیون و 657هزار تن کالا به ارزش 4میلیارد و 754میلیون دلار به کشورهای هدف صادر شده است. این در حالی است که در دی‌‌ماه1400 صادرات کشور ارزشی معادل 3میلیارد و 619میلیون دلار و وزنی معادل 7میلیون و 663هزار تن داشته است. ارزش صدور کالا در بهمن‌ماه نسبت به دی‌ماه امسال رشد 31.3 درصدی داشته است. از لحاظ وزنی نیز رشد بیش از 65درصدی ثبت شده است. 

البته ارزش صادرات در ماه یازدهم سال 1400نسبت به ماه یازدهم سال گذشته هم رشد بیش از 51  درصدی داشته است. در سال گذشته 8میلیون و 549هزار تن کالا به ارزش 3میلیارد و 135میلیون دلار به کشورهای هدف صادر شده بود. همچنین در بهمن ماه سال98 نیز صادرات ایران به بازارهای هدف وزنی معادل 10میلیون و 714هزار تن و ارزشی معادل 3میلیارد و 328میلیون دلار داشته است.

ارزیابی‌های صورت‌گرفته از کالاهای وارد شده به کشور نیز بیانگر آن است که در ماه یازدهم، 3میلیون و 777هزار تن کالا به ارزش 5میلیارد و 104میلیون دلار به کشور وارد شده است. ارزش کالاهای واردشده به کشور در ماه بهمن نسبت به دی‌ماه رشد بیش از 12درصدی را تجربه کرده است.

 واردات در دی‌ماه ارزشی معادل 4میلیارد و 530میلیون دلار داشته و وزن آن نیز به 2‌‌میلیون و 881هزار تن رسیده بود. بررسی‌ها همچنین حکایت از آن دارد که واردات بهمن1400 رشد بیش از 38 درصدی از نظر ارزش را نسبت به بهمن سال گذشته تجربه کرده است. چراکه در بهمن‌ماه سال1399 ارزش واردات به 3میلیارد و 682میلیون دلار می‌رسید و وزن آن نیز 2میلیون و 569هزار تن ثبت شده بود. واردات در بهمن سال 1398 معادل 3میلیون و 988هزار تن کالا به ارزش 4میلیارد و 66میلیون دلار بود.  آب شدن یخ تجارت در بهمن‌ماه در حالی اتفاق افتاده، که ارزش صادرات در این ماه نسبت به بهمن سال99 نیز بیش از 51درصد و ارزش واردات در بهمن امسال نسبت به بهمن سال گذشته نیز بیش از 38درصد رشد داشته است. 

در مجموع آمار یازده‌ماهه صادرات نشان می‌دهد، ارزش کالاهای صادرشده از 40میلیارد دلار گذشته و به بیش از 43میلیارد دلار رسیده است که بیانگر عبور ارزش صادرات از رقم هدف‌گذاری‌شده (40میلیارد دلار) است. بر اساس جدیدترین آمار منتشرشده از سوی گمرک ایران، در یازده‌ماه امسال تجارت خارجی به 90 میلیارد دلار رسیده، که در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته 38درصد رشد را نشان می‌‌دهد.  جزئیات این آمار نشان می‌دهد،  همچنان واردات بیشتر از صادرات است.

بنابر اعلام معاون فنی گمرک، وزن کالاهای مبادله‌شده بین ایران و کشورهای طرف معامله آن در مدت مذکور 149میلیون و 400هزار تن بود که نسبت به یازده ماه سال گذشته 12 درصد افزایش داشت.  به گفته فرود عسگری، از این میزان 112میلیون و 658 هزار تن کالا به ارزش 43میلیارد و 517میلیون دلار سهم کالاهای صادراتی بود که رشد 10درصدی در وزن و 40درصدی در ارزش آنها را شاهد هستیم.  معاون امور گمرکی گمرک ایران درخصوص آمار واردات کالا در یازده ماه سال1400 نیز اعلام کرده که در این مدت 36میلیون و 777هزار تن کالا به ارزش 46میلیارد و 577میلیون دلار از کشورهای مختلف وارد ایران شد که در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته 19درصد در وزن و 36درصد در ارزش رشد داشته است. عمده واردات کشورمان در این مدت را «کالاهای اساسی، نهاده‌ها، ماشین‌‌آلات تولید، دارو و ملزومات پزشکی و...» تشکیل داده است.

اما برگردیم به کمی قبل تر و باهم کارنامه تجارت خارجی ایران را از سال 97 تا کنون مرور کنیم.  بررسی‌‌های آماری نشان می‌دهد، فراز و فرودهای تجارت خارجی کشور طی سه سال اخیر ناشی از خروج آمریکا از برجام در اردیبهشت ماه ۱۳۹۷ و تشدید تحریم‌ها و همچنین شیوع ویروس کرونا از اواخر سال ۱۳۹۸ بیشتر متوجه بخش صادرات کشور بوده است. 

رشد بیش از 40 درصدی صادرات و دستیابی به ارزش 35 میلیارد دلار در ۹ ماه منتهی به آذر سال ۱۴۰۰ در حالی رقم خورده، که صادرات 33.7 میلیارد دلار کشور در مدت مشابه سال ۱۳۹۷ با کاهش6.5 درصدی به 31.5  میلیارد دلار در ۹ ماه منتهی به آذر سال ۱۳۹۸ و همچنین با کاهش شدید  20.5  درصدی به ۲۵ میلیارد دلار در ۹ ماه منتهی به آذر سال ۱۳۹۹ رسیده بود. 

با تکیه بر این آمارها و با وجود کاهش مستمر دوساله صادرات، رشد قابل ملاحظه 40 درصدی ارزش صادرات کشور تا ماه نهم سالجاری سبب ارتقای صادرات به جایگاهی بالاتر از رقم سال ۱۳۹۷ به میزان 1.4 میلیارد دلار یعنی معادل رشد 4.2 شده است. علاوه بر این، تغییرات ارزش واردات کشور طی ۹ ماهه‌‌ منتهی به آذر سال‌های ۹۷ تا۱۴۰۰ کمتر از صادرات بوده است؛ به‌‌طوری که رشد نزدیک به 37 درصدی ارزش واردات کشور در ۹ ماه منتهی به آذر سال ۱۴۰۰ و دستیابی به ارزش 36.9 میلیارد دلار در حالی رقم خورده، که ارزش واردات از ۳۳ میلیارد دلار در ۹ ماهه منتهی به آذر سال ۱۳۹۷ با کاهش 3 درصدی به ۳۲ میلیارد دلار در ۹ ماه منتهی به آذر سال ۱۳۹۸ و با کاهش شدیدتر نزدیک به 16 درصدی به ۲۷ میلیارد دلار در ۹ ماه‌ منتهی به آذر سال ۱۳۹۹رسیده است.

براساس گزارش موسسه مطالعات وپژوهش های بازرگانی، صادرات ارزان و واردات گران همچنان از ویژ‌‌گی‌‌ها و جزء لاینفک تجارت ایران است. زیرا هنوز تمرکز بر صادرات کالاهای خام و مواد اولیه با ارزش افزوده پایین از دستور کار خارج نشده است. 

در ضمن واردات کالاهای واسطه‌‌ای و سرمایه‌‌ای که دارای ارزش افزوده بالاتری هستند و همچنین واردات کالاهای اساسی مانند غلات با ارزش و قیمت‌‌های جهانی قابل توجه، در لیست خریدهای ایران قرار دارد. در ۹ماه منتهی به آذر سال جاری صادرات کشور رشد ۳۰درصدی در ارزش واحد صادراتی و واردات کالا نیز رشد ۱۵درصدی را در ارزش واحد وارداتی تجربه کرده، اما در نهایت ارزش هر تن کالای صادراتی ۳۸۱دلار و ارزش هر تن کالای وارداتی هزار و ۲۲۷ دلار بوده،که همچنان وجود شکاف زیاد بین ارزش واحد صادراتی و وارداتی را نشان می‌دهد. بررسی آماری نشان می‌دهد اگر ارزش هر تن کالای صادراتی معادل ارزش واحد وارداتی و با فرآوری و ارزش افزوده بالاتر بود، کل ارزش صادرات کشور طی ۹ ماه‌ منتهی به آذر می‌توانست معادل 72.4 میلیارد دلار باشد.

مهمترین مقاصد صادراتی ایران کدام کشورها بودند؟ در ۹ ماه‌ منتهی به آذر سالجاری، عمده‌‌ترین مقاصد صادراتی ایران به ترتیب کشورهای چین ۲۹ درصد، عراق 19.3 درصد، ترکیه، امارات متحده عربی 9.8 درصد و افغانستان ۴ درصد بوده است. اما عمده‌‌ترین مبادی وارداتی به ترتیب کشورهای امارات متحده عربی 31درصد، چین نزدیک به 29 درصد، ترکیه ۱۰ درصد، آلمان3.7 و سوئیس 3.4 درصد گزارش شده است. به‌‌طور کلی، تمرکز مقاصد صادراتی کشور بیش از مبادی وارداتی است، اما در ۹ ماه منتهی به آذر سال ۱۴۰۰ نسبت به مدت مشابه سال‌های گذشته تمرکز بازارهای صادراتی ایران اندکی کاهشی بوده و در مقابل تمرکز مبادی وارداتی کاهش نامحسوسی داشته است. 

همچنین مطابق گزارش‌های آماری سازمان توسعه تجارت کشور، سهم پنج مقصد مهم صادراتی به عددی حدود73.8 درصد رسیده است، این سهم در مدت مشابه سال ۱۳۹۹ معادل 76.5درصد و در سال ۱۳۹۸ معادل 73.9 درصد بوده است. در خصوص مبادی وارداتی نیز مشاهده می‌شود که سهم پنج مبدا مهم وارداتی کشور در ۹ ماه منتهی به آذر سال جاری به ۷۱ درصد رسیده است، در حالیکه در مدت مشابه سال ۱۳۹۹ معادل 71 درصد و برای سال ۱۳۹۸ معادل ۷۰ درصد بوده است.بنابر آمارها، ترکیه در سال‌های اخیر مقصد بیش از ۱۰درصد از صادرات کالاهای غیرنفتی کشور بوده و از این بابت شریک مهم تجاری ایران محسوب می‌شود. 

در سال گذشته به دلیل مسائل و مشکلات مختلف از جمله انسداد مرزها، سهم این کشور در صادرات غیرنفتی ایران تا پایان ۹ ماهه منتهی به آذر سال ۱۳۹۹به حدود 7.5 درصد کاهش یافت و با صادراتی به ارزش 1.8میلیارد دلار در جایگاه چهارم مقاصد صادراتی قرار گرفت. اما در ۹ ماه منتهی به آذر سال جاری با افزایش بیش از دو برابری و دستیابی به صادرات بیش از ۴ میلیارد دلاری و سهم 11.7 درصدی به جایگاه سوم در بین مقاصد صادراتی ایران رسیده است. در این میان، امارات متحده عربی که مقصد بیش از ۵ میلیارد دلار در ۹ ماهه منتهی به آذر سال ۱۳۹۸ بوده است، در ۹ ماهه سال جاری به 3.4 میلیارد دلار کاهش یافته و رتبه چهارم پس از ترکیه را به خود اختصاص داده است.

نکته قابل تامل در این گزارش، رصد واردات در نیمه اول سال جاری در مقایسه با مدت مشابه سال قبل است که نشان می¬دهد، افزایش واردات از کشورهای امارات متحده عربی ۸۲ درصد، چین ۲۰ درصد، ترکیه ۲۴ درصد، آلمان ۴ درصد و سوئیس ۱۳۱ درصد است. با توجه به افزایش رشد ارزشی و کاهش رشد وزنی واردات به جز مورد امارات متحده عربی در خصوص واردات از چین، ترکیه و آلمان با افزایش نسبی کیفیت اقلام وارداتی نیز همراه بوده است.  

کالاهای واسطه‌‌ای و سرمایه‌‌ای در صدر تامین نهاده‌ها و مواد اولیه مورد نیاز صنایع کشور همواره محرک رشد تولید و صادرات بوده است.  در ۹ ماه‌ منتهی به آذر سال جاری ارزش واردات کالاهای واسطه‌‌ای به26.2میلیارد دلار و کالاهای سرمایه‌‌ای به 4.9 میلیارد دلار رسیده است. ارزش واردات این کالاها که در مدت مشابه سال گذشته به ترتیب به 19.6 میلیارد دلار و 3.8 میلیارد دلار بود با افزایش ۳۷ و ۳۵ درصدی مواجه شد. اگرچه ارزش واردات کالاهای واسطه‌‌ای نسبت به سال ۱۳۹۷ معادل 21.6میلیارد دلار افزایش را نشان می‌دهد، اما هنوز ارزش واردات کالاهای سرمایه‌‌ای به ارزش سه سال قبل یعنی سال ۱۳۹۷معادل 5.2 میلیارد دلار نرسیده است.