درگذشت بنیانگذار «پیکان»

به گزارش راه امروز: «نهم اسفندماه 1398، پایانی بود بر زندگی «محمود خیامی» بنیانگذار صنعت خودروی ایران». خیامی از چهره نام‌آشنای صنعت ایران و از بنیان‌گذاران ایران‌خودرو و بانک‌صنعت و معدن بود. او از نمادهای بورژوازی ملی است که در دهه 40 خورشیدی با ایران ناسیونال در آسمان صنعت ایران درخشید؛ او با وجود توقیف اموالش در ابتدای انقلاب از کوشش‌های اجتماعی دست نکشید و به انجام مسوولیت‌های اجتماعی از جمله مدرسه‌سازی در ایران ادامه داد. ناگفته نماند که سرنوشت «ایران ناسیونال»، هم چون زندگی خالق‌شان داستانی دور و دراز دارد؛ از اوج تا مصادره و دولتی شدن. با این حال، برادران خیامی در زمان خود دست به کاری زدند که در زمان خودشان بسیار جسورانه بود. هر چند پیشرفت شتابان صنعت خودرو «پیکان» را خیلی زود به یک فانتزی تبدیل کرد. حال امروز، همان مردی که با تولید پیکان زندگی مردم ایران را تغییر داد، از دنیا رخ بر بست، اما نام وخدمات ارزنده‌اش به یادگار در دفتر صنعتی کشور ثبت شده است.

روز جمعه؛ نهم اسفند 1398 محمود خیامی در سن 90 سالگی در در لندن درگذشت؛ سرگذشت احمد و محمود خیامی، دو برادر خراسانی، فرزند حاج سیدعلی‌اکبر خیامی روحانی و خرده‌مالکی از طبقه متوسط با «جسارت و امید» توصیف می‌شود. زندگینامه احمد و محمود خیامی مانند بسیاری دیگر از کارآفرینان ایرانی سرشار از تلاش‌های بسیار و طولانی مدت است. این دوبرادر در شهر مشهد تعمیرگاهی به اسم برادران خیامی داشتند. احمد برادر بزرگ‌تر مدتی بعد راهی سفری طولانی برای پیداکردن شغلی جدید در اروپا و امریکا شد. خیامی‌ها سازنده شرکت‌های ایران ناسیونال، بانک صنعت و معدن و فروشگاه کورش که فروشگاه قدس امروزه هستند. اما زندگیخیامی‌ها، چگونه به «ایران ناسیونال» گره خورد؟

محمود خیامی متولد سال 1308، در یک خانواده روحانی در مشهد به دنیا آمد و برادری به نام احمد داشت که نام آنها در تاریخ فعالیت‌های اقتصادی‌شان به هم گره‌خورده است. پدر خیامی‌ها یعنی حاج علی‌اکبر در تجارت حمل‌ونقل فعالیت می‌کرد. او پس از جنگ جهانی دوم یک تعمیرگاه در مشهد ساخت که پسرانش آن را اداره می‌کردند. علاقه بنیان‌گذاران ایران ناسیونال از همین تعمیرگاه به خودرو و خودروسازی آغاز شد. بعضی نقل کرده‌اند که خیامی‌ها در کودکی از فرط علاقه به ماشین ساعت‌های زیادی از روز را به شستن ماشین و پاک کردن شیشه اتومبیل‌ها در خیابان می‌گذراندند و در همین مسیر با موتور اتومبیل بیشتر آشنا شدند. در مطلبی از نزدیکان خیامی‌ها نقل شده که علاقه احمد خیامی به اتومبیل آنقدر زیاد بود که سال‌های بعد در کارخانه‌اش 15 هزار کارگر و کارمند کار می‌کردند و تولید سالانه پیکان به 150 هزار رسید، هر وقت اتومبیل خودش یا نزدیکانش عیب و ایراد پیدا می‌کرد در مقابل چشم کارگران و راننده‌ها کتش را می‌کند، آستین‌هایش را بالا می‌زد و مشغول تعمیر اتومبیل می‌شد.

خیامی‌ها در ۱۲ مهرماه ۱۳۴۱ با 10 میلیون سرمایه، شرکت ایران ناسیونال که امروز ایران خودرو نام دارد را برای تولید اتوبوس‌های بین شهری تاسیس کردند، البته برادران خیامی در سال ۱۳۵۱ راه تجاری خود را از یکدیگر جدا کرده و ایران ناسیونال به محمود خیامی رسید.

احمد خیامی که برای یافتن شغلی تازه راهی اروپا و امریکا شده بود، قرارداد با «هیلمن» را امضا کرد و در ادامه ایران ناسیونال با همکاری این دو و همراهی «رضا نیازمند» تأسیس شد. سرانجام در ۲۳ اردیبهشت ۱۳۴۶، آرزوی بزرگ احمد خیامی محقق و کارخانه ایران ناسیونال افتتاح شد؛ فردای آن روز، روزنامه کیهان نیمی از صفحه نخست خود را به این آگهی اختصاص داده بود که نوید عظیم‌ترین برنامه تلویزیونی در ساعت ۸: ۳۰ دقیقه شب و در سه کانال ۷، ۹ و ۱۳ تلویزیون ملی بود و در آن وعده نمایش جشنی را به‌افتخار پیروزی کارگران ایرانی در ساخت اتومبیل پیکان می‌داد، به همراه یک قرعه‌کشی بزرگ بی‌سابقه که «همه هم‌وطنان در آن شرکت خواهند داشت». جایزه تعیین‌شده ۳ دستگاه اتومبیل پیکان بود.

 خیامی در این مراسم که در روزنامه کیهان پوشش داده‌شده بود درباره صنایع خودروسازی در ایران این‌طور صحبت کرد: «این نخستین گام اساسی در راه صنایع اتومبیل‌سازی کشور است. این خدمتگزار، نه‌تنها امیدوار است بلکه ایمان راسخ دارد در آینده نزدیک، میهن ما در این صنعت که مادر بسیاری از صنایع دیگر است، مقامی را که شایسته ایران است در جهان احراز خواهد کرد. هدف ساخت حداقل ۹۰ درصد یک خودرو است. 

برای رسیدن به این هدف قسمت عمده سرمایه‌گذاری لازم انجام شده است و ما برای انجام بقیه آن فقط مقداری وقت لازم داریم؛ آنچه تاکنون برحسب وظیفه ملی انجام داده‌ایم بسیار ناچیز و کوچک است. هدف ما این است که ضمن تأمین رفاه و آسایش بیشتر برای همکاران کارگر، با ساخت تمام قسمت‌های اتومبیل و ایجاد صنایع بزرگ‌تر قسمتی از دین خود را به میهن عزیز ادا نموده و نشان دهیم که لیاقت پیشرفت داریم. از خدای بزرگ مسالت می‌نماییم ما را خجلت‌زده نکند. پاینده باد ایران».

ایران ناسیونال کارخانه‌ای بود که به‌طورمعمول مقامات دولتی کشورهای بازدید‌کننده از ایران را میزبانی می‌کرد و به عنوان افتخار ملی، در ایرانی که می‌رفت تا به سر حد مدرنیته برسد، معرفی می‌شد. پیکان مثل دیگر محصولاتی که در آن سال‌ها در کارخانه‌های تازه جان گرفته ایران تولید می‌شد، سبک زندگی مردم را تغییر داد و به شکل‌گیری طبقه متوسط شهری کمک کرد. پیکان خیلی زود جایش را در مطبوعات و زندگی مردم باز کرد و به عضوی از خانواده ایرانیان تبدیل شد.

از زنده‌یاد محمود خیامی وصیت نامه‌ای نیز به جای مانده که در نوع خود جالب توجه به نظر می‌رسد. در این وصیت نامه آمده است: «موصی یک ثلث از کل دارایی خود را از تاریخ زیر (دوم مهرماه ۱۳۴۵) لغایت 30 سال کامل خورشیدی برای خود حبس نمود که حق مصرف آن را عینا ندارد و فقط حق دارد از درآمد حاصله ثلث به نسبت یک پنجم خاندان آل عبا و یک پنجم خرج آموزش و تعلیم و توسعه مذهب شیعه اثنی عشری و سه پنجم باقیمانده از درآمد ثلث را برای تعلیم و آموزش علمی و عملی و فنی و رسیدگی به کلیه امورات کارگران و فرزندان آنان که بی‌بضاعت باشند بنماید. 

پس از انقضای مدت، کلیه ثلث را به منظور تشکیل موسسه فنی با کلیه وسایل لازمه قرار دهند و اقدام به تعلیم فنی کارگران بی‌بضاعت نمایند، کلیه امورات و مندرجات این وصیت تا زمان حیات وصی (آقای سید احمد خیامی) با معظم له و پس از فوت مشارالیه با فرزند ذکور و ارشد حی موصی خواهد بود که این وصیت به او نامه به آنها تفویض می‌شود و موظفند که عین ثلث را همیشه جاودان و برقرار نمایند». پس از انقلاب «ایران ناسیونال» مصادره شده و به ایران خودرو تغییر نام پیدا کرد. محمود خیامی هم به لندن رفت و نمایندگی بنز را در لندن و ۷ شهر دیگر در انگلستان و امریکا به عهده گرفت.

ایران‌خودرو، یا همان ایران‌ناسیونال سابق، بزرگ‌ترین و اصلی‌ترین شرکت و کارخانه خودروسازی در ایران بوده که پنجاه و اندی سال پیش، به همت دو برادر مشهدی، یعنی برادران خیامی تاسیس شد و در طول نیم‌قرن فرازونشیب؛ تغییر و تحولات فراوانی را شاهد بوده است.

احمد و محمود خیامی ایجاد فروشگاه‌های زنجیره‌ای کورش را در هم کارنامه اقتصادی‌شان دارند. اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران تمام دارایی آنها اعم از ایران ناسیونال و فروشگاه کورش مصادره شد. خانه هفت‌هزار متری احمد خیامی در زعفرانیه تهران که از پس مصادره به بنیاد مستضعفان واگذارشده هم ازجمله این دارایی‌ها بود. سایت تاریخ ایرانی در مطلبی درباره سرنوشت این کارآفرینان نوشته که محمود راهی لندن شده و برای مدتی مدیریت کارخانه بنز را برعهده گرفته است. او همچنین بنیاد خیریه‌ای به نام خیامی‌ها در انگلستان ایجاد کرده است. محمود خیامی به دلیل فعالیت‌های خیریه در انگلستان موردتوجه و تقدیر قرار گرفته است.

اما پیکان هم مانند همه‌چیز به آخر کار خود رسید و در سال ۱۳۸۴ شمسی تولیدش متوقف شد. کارخانه‌ای که با بزرگ‌تر شدن و تولیدات زیادتر کارگران زیادی در استخدام خود داشت. اما نهم اسفند 98 یکی از مردانی که با تولید پیکان زندگی مردم ایران را تغییر داد، از دنیا رفت. محمود خیامی از بنیانگذاران ایران خودرو به برادرش احمد خیامی پیوست.