زمین لرزه کرمانشاه باعث شد بار دیگر یک بحث قدیمی پیش کشیده شود: فاجعهای که ممکن است بر اساس زلزله تهران اتفاق بیافتد!
پس از زلزله کرمانشاه بازهم بحث احتمال وقوع زلزله در تهران داغ شده است. اتفاقی که با توجه به ایمنی بسیار پایین شهر تهران بدون شک به یک فاجعه تبدیل خواهد شد. در این بین توجه بیش از پیش به مدیریت بحران میتواند از خسارات احتمالی این اتفاق بکاهد. با توجه به مشکلات سیستم حمل و نقل تهران که میتواند در هنگام زلزله به یک گلوگاه خطرناک تبدیل شود در گفتگو با دکتر امیررضا ممدوحی کارشناس ترافیک به بررسی مدیریت حملونقل بحران در شهر تهران پرداخته ایم. فرارو نوشت: بحثی که خیلی زود توسط رئیس شورای شهر تهران هم بر آن تاکید شد. به گفته وی "شهر تهران بر اساس کارشناسیهای صورت گرفته در هر ۱۵۰ سال یک بار یک زلزله ۷ ریشتری را تجربه کرده است، ولی در حال حاضر ۳۵ سال از این مهلت میگذرد و تهران نیز منتظر یک زلزله است. "
ناامن بودن تهران در مقابل زلزله موضوعی است که همه روی آن اتفاق نظر دارند. به گفته رئیس کمیسیون معماری و شهرسازی شورا شهر "خدا نکند که تهران زلزله بیاید، چون وسعت و عمق تخریب آنچنان گسترده خواهد بود که تصور آن هم برای ما سخت است".
وی با اشاره به عدم وجود زیر ساخت ها، آمارهایی از بافت فرسوده شهر تهران ارائه میدهد. به گفته وی میزان بافت فرسوده در تهران با بیش از سههزار و ٧٠٠ هکتار بسیار گسترده است و در کنار آن هم ١٤ هزار هکتار بافت ناپایدار وجود دارد. به اعتقاد وی فضای کالبدی شهر تهران مبتنی بر رعایتنکردن اصول و قواعد فنی و شهرسازی و معماری است.
نسبت و ميزان بافت فرسوده در مناطق شهر تهران
در کنار اینها اما وضعیت نامتوازن مدیریت بحران تهران است که شرایط را سختتر میکند. سالاری در مورد ضعفهای مدیریت بحران در تهران حرفهای زیادی دارد" مدیریت بحران در تهران در حوزه آموزش مردم، در حوزه ایجاد زیرساختهای لازم، تجهیزات مورد نیاز و ایجاد هماهنگیها مشکل جدی دارد. حال با توجه به احتمال بالای زلزله در تهران، ایمن نبودن سازههای شهری و ضعف شدید مدیریت بحران باید منتظر وقوع فاجعهای در تهران باشیم.
برای پیشگیری از چنین فاجعهای و برخورد مناسب با شرایط بحرانیِ زلزله، توجه هرچه بیشتر به مدیریت بحران یک موضوع جدی و اساسی است.
در کل، برنامههای مدیریت بحران در حوادث طبیعی، شامل بخشهای مختلفی است که قبل از وقوع بحران آغاز میشود و تا هنگام وقوع و بعد از آن نیز ادامه مییابد. معمولا مراحل مدیریت حوادث، شامل آمادگی، پیشگیری، واکنش و بازسازی است.
یکی از مهمترین مواردی که در مراحل مختلف مدیریت بحران، به خصوص زلزله ضروری است، مدیریت حمل و نقل در شرایط اضطرار است.
برخی از مشکلاتی که در هنگام وقوع زلزله میتواند برای شبکه حمل ونقل درون شهری بوجود بیاید به شرح زیر است:
آسیب دیدن پلها که میتواند به مسدودشدن مسیر اصلی منجر شود. ریزش ساختمانهای بلند مجاور بزرگراهها که میتواند مسیر را کاملا مسدود یا ناامن کند. آسیب دیدن شبکههای آب، گاز و فاضلاب که نه تنها خیابان ها، بلکه تونلهای مترو را نیز تهدید میکند. سقوط دکلهای برق و مخابرات که علاوه بر مسدودکردن مسیرها، احتمال وقوع آتش سوزی را نیز افزایش میدهد.
رهاشدن خودروها در سطح خیابانها از سوی مردم به علت نبود امکان حرکت و تمایل آنها برای دسترسی به منزل خود و خویشان برای باخبرشدن از وضعیت خانواده و بستگان که موجب سد معابر می شود. شرایط بحرانی زلزله برای معابر در مورد تهران بسیار بحرانی است. در این شهر، وجود پانزده میلیون سفر روزانه در شبکه معابر شهری و تردد بیش از دو میلیون خودرو نشان از گستردگی مسائل و مشکلات شهر تهران در بخش حمل ونقل دارد؛ به طوریکه هرگونه آسیبی که به وسیله سوانح طبیعی به ویژه زلزله به این شبکه حمل ونقل، به ویژه بزرگراهها وارد شود، بر تمام کلانشهر، تأثیر اساسی میگذارد.
توزیع ناهمگون مراکز امداد و نجات در سطح شهر تهران از یک سو و یکنواخت نبودن توزیع جمعیت در شهر از سوی دیگر نیز تشدید کننده شرایط بحرانی اند.
چرا باید به شبکه حمل و نقل توجه ویژه ای کرد؟
به طور کلی وظایف بخش حمل و نقل در شرایط بحران شامل توزیع مصدومین، انتقال افراد سالم، تامین اقلام دارویی و تامین مواد غذایی و ... میشود.
در زمینه مدیریت ترافیک پس از زلزله، سیستم حمل ونقل نقش بسیار مهمی در بین سایر شریانهای حیاتی (مانند خطوط انتقال گاز و..) برعهده دارد به طوریکه آسیبهای فیزیکی و خسارتهای کارکردی در زیرساختهای حمل ونقل، موجب تضعیف عملیات امداد و نجات بعد از سوانح طبیعی میشود که پیامدهای ناگواری برای شهر دارد.
مورد دیگری که اهمیت مدیریت حمل و نقل در زمان زلزله را نشان میدهد زمان امداد رسانی است. براساس مطالعهها و تجربههای جهانی، زمان بهینه برای کمک به مجروحان و آسیب دیدگان حوادث زمین لرزه، ۲۴ ساعت اول پس از حادثه است. در هر ثانیه از این ۲۴ ساعت میتوان جان صدها نفر را نجات داد.
مسلم است که پس از زلزله، یکی از اهداف اصلی در مرحله پاسخ مدیریت شهری، یافتن سریعترین راه برای انتقال مصدومان سانحه به مراکز امدادی و تخلیه و جابه جایی مردم سانحه دیده به مراکز ازپیش تعیین شده است.
این امر میسر نمیشود، مگر آنکه شبکه دسترسی، ایمن و ازپیش تعیین شده باشد؛ برنامهریزی آن برای هریک از فعالیتهای اجرایی در مدیریت سانحه از جمله امداد، تخلیه اضطراری و پشتیبانی به طور جداگانه انجام شود و سازمانهای مرتبط در چارچوب تحلیل بهینه سازی مسیر حمل ونقل اضطراری، از این مسیرها اطلاع داشته باشند.
به گفته یک کارشناس حمل و نقل، در مورد شهر تهران، معابری که شریان حیاتی هستند باید از پیش اولویت بندی بشوند و آنها به اصطلاح residency یا "اسکان" در موردشان بررسی شود.
به عنوان مثال تجربه زلزلههای گذشته نشان داده است که شبکه بزرگراهی، در برابر زلزلههای بزرگ به شدت آسیبپذیر است. پس باید از قبل، آسیب پذیری این شبکه ارزیابی شود.
حریمهای انتقال شهر تهران روی گسل
در بررسیهای علمی پیش بینی شده است در هنگام وقوع زلزله در مرز گسیختگی گسل ها، هیچ ساختمانی با هر ضریب ایمنی سالم نمیماند. مناطقی که در جوار منطقه گسست قرار دارند، ویرانی بسیار شدیدی خواهند داشت. به دلیل مجاورت ساختمانها با خیابان ها، این موضوع اهمیت بیشتری مییابد.
بر اساس بررسیهای انجام شده با وجود سه گسل اصلی شمال، شرق و گسل ری در جنوب کمتر قسمتی از شهر تهران را میتوان یافت که در فاصلهای مناسب از سه گسل فوق واقع شده باشد. گسل ری درجنوب تهران که در صورت فعالیت پرتلفاتترین گسل کشور و شاید جهان میباشد از جاده خاوران شروع و با گذر از دولت آباد و حرکت روی جاده کمربندی تهران در حد نصاب کورههای آجرپزی چهار دانگه پایان مییابد.
گسل شرق نیز که توانایی قویترین زلزله را دارا است از شرق به تهران وارد شده و با گذر از اراضی سرخه حصار و حرکت روی بزرگراه شهید بابایی تا مجیدیه و سید خندان امتداد مییابد.
اما جالب اینجاست که اکثر حریمهای انتقال نیروی شهر تهران نیز روی همین گسلهای زلزله واقع شده است و مطمئنا بسته شدن شریانهای اصلی در زمان زلزله عملیات امداد رسانی و تخلیه شهر را بسیار دشوار میکند و به قول دکتر ممدوحی راهی جز استفاده از هلیکوپتر باقی نمیماند.
بررسیهای علمی و همچنین تجربههای گذشته لزوم توجه هرچه بیشتر به مدیریت بحران را نشان میدهد. مخصوصا در شهر تهران که در حالت عادی هم مشکلات بسیاری در حوزه حمل و نقل دارد. دکتر ممدوحی کارشناس حمل و نقل و استاد دانشگاه در گفتگو با فرارو به بررسی مدیریت بحران حمل و نقل پیش از بحران و در صورت وقوع زلزله احتمالی در شهر تهران میپردازد:
با توجه به اینکه اکثر حریمهای انتقال نیروی شهر تهران روی گسلهای زلزله واقع شده است و مشکلاتی که ممکن است در هنگام وقوع زلزله برای حمل و نقل و امداد رسانی به وجود بیاید آیا راهکاری برای مدیریت استقرار حمل و نقل در بحران برای شهر تهران پیش بینی شده است؟
بله ما پروژه هایی هم در این زمینه انجام دادهایم. یکی اینکه قبل از بحران چه کارهایی میتوان انجام داد یک بعد از بحران.
قبل از بحران: اینکه شریانهای اصلی مشخص بشوند و ببینیم کدام بار بیشتری از ترافیک را تحمل میکنند ابتدا آنها را در اولویت اول مقاومسازی بگذاریم.
بعد از بحران هم ما یک پروژهای داشتیم در زمینه بحران در کل کشور که برای هر شهری چندتا شهر پشتیبان در نظر گرفته شده بود؛ که با توجه به آماری که بدست میآید در مورد شهرهایی که خراب نشده اند برای امداد رسانی نزدیکترین مسیر به سمت آن پیدا بشود.
یک سری کارها در این زمینه انجام شده و میشود بحث evacuation یا "تخلیه" بحث مطرحی است. منتها اینها بیشتر مطالعات و پژوهش است، ولی اینکه اجرایی بشود و به آن ارزش بدهند، خیلی بعید به نظر میرسد.
آیا تهران این ظرفیت را دارد که در شرایط بحران مثل زلزله بتوان عملیات امداد رسانی و حمل و نقل را در شهر به خوبی انجام داد؟
قاعدتا در شرایط زلزله حجم عظیمی از شبکه از بین میرود که البته به شدت زلزله خیلی بستگی دارد. ولی اگر شدید باشد در تهران غیر از از طریق هلی کوپتر امکان جابه جایی نیست. باید بیشتر امداد رسانی به دروازهها انجام بگیرد به شکل جادهای یا ریلی. باید وسعت زلزله را دید.
در مورد هلی کوپتر باید سایت هایی برای آن تدوین و مشخص بشود مردم آنجا جمع شوند و آن جا امداد رسانی صورت گیرد. البته با این جمعیت ۸ میلیونی واقعا اینکه امداد رسانی چگونه باشد یک بُعد آن حمل و نقل مردم است.
یک بُعد دیگر حضور نیروهای آتش نشانی است؛ آنهم در کوچههای ۶ متری که در حالت عادی هم امداد رسانی دشوار است چه برسد به اینکه آوار هم بریزد. ابعاد سنگینی دارد و وقتی بیشتر فکر میکنیم بسیار وضعیت ناامید کنندهای است.
البته این بیشتر از باب شدت فاجعه احتمالی است، ولی اصولا کار ما این است به همینها فکر کنیم.
با توجه به اینکه ما الان در شرایط پیش از بحران هستیم و فرصت برای اقداماتی جهت مقابله با زلزله احتمالی وجود دارد. به نظر شما برای اجرای بهتر مدیریت حمل و نقل در آن شرایط از الان چه کارهایی میتوانیم انجام دهیم؟
مهمترین امر بحث اطلاع رسانی و مانور است اینکه تدبیری اندیشیده شود برای اینکه مردم کجاها جمع بشوند کجاها بهتر است. آموزش ببیند. محل هایی برای این شرایط تهیه بشوند.
البته کارهایی در این زمینه شده است. مثلا در مورد تهران، اگر اشتباه نکنم شهر اصفهان قرار است حامی اش باشد که شهری است که هم نزدیک است هم امکانات دارد به خصوص از لحاظ بحثهای بهداشتی، مداوا و خورد و خوراک.
بحث مقاوم سازی تا چه حدی در شهر تهران امکان پذیر است؟
مقاوم سازی یکی دیگر از مقولات این زمینه است که بیشتر با تخصص سازه در ارتباط است یعنی همکاران ما در گروه سازه خیلی در این زمینه کار میکنند- سازه و زلزله.
بحث مقاوم سازی مستلزم هزینه بسیاری است. قبلا هم میتوانست اینها صورت بگیرد الان هم طبیعتا جا دارد. ولی در حالی که به آن ارزش داده شود.
آیا حمل و نقل عمومی مثل مترو میتواند در شرایط بحران مثل زلزله به کمک حمل نقل و امداد رسانی شهروندان بیاید؟
خیلی به شدت و وسعت زلزله یستگس دارد. مترو معلوم نیست در این شرایط سالم بماند تونل مترو اگر خراب شود بسیار خطرناکتر است، چون در زیرمین است. brt احتمالش بیشتر است که سالم بماند، چون معمولا در بزرگراهها یک باند مجزا دارد از ساختمانها خیلی فاصله دارد. باز اتوبوس و brt محتملتر است که سالم بمانند.
اصولا میگویند بعد از بحران به دلیل هجوم مردم خیلی رفتار افراد قابل پیش بینی نیست. ما چندتا پایان نامه در این زمینه انجام دادهایم که نشان میدهد اتفاقی که در همان بدو زلزله میافتد این است که مردم همه هجوم میآورند یعنی همین عدم رفتار طبیعی مردم. در این شرایط اگر خیابانی هم قابل بهره برداری باشد هجوم مردم به آنجا موجب میشود که گلوگاههای خیلی بیشتری ایجاد شود.
پس نتیجه میگیریم بیشتر به نظر من آموزش مانور برای سطوح مختلف زلزله مهم است که مردم با این شرایط آشنا شوند.
به طور کلی از لحاظ طراحی شهری در مورد مسائل حمل و نقل چه مواردی باید رعایت شود که در شرایط بحران بتواند پاسخگوی عبور و مرور شهروندان باشد؟
باید از پیش معابری که شریان حیاتی هستند آنها اولویت بندی بشوند و آنها به اصطلاح residency یا "اسکان" در موردشان بررسی شود. همین روزها هم کنفرانسی تحت عنوان residency در کرمان برگزار میشود.
البته اگر مقاوم سازی ساختمانها خوب انجام شود کمتر با مقوله اسکان در معابر مواجه میشویم.
بحث دیگر بحث حمل و نقل و شبکه است. اینکه شبکهها خراب نشوند و تبدیل به گلوگاه نشوند. حالا درون شهر ما به آن صورت تونل شهری نداریم بیشتر مترو و پلها است که ممکن است خراب بشود. در مرود آنها لازم است که مقاوم سازی انجام بشود.
با توجه به اینکه منطقه ارگ قدیمی تهران( حد فاصل خیابان شوش، هفده شهریور، انقلاب و کارگر جنوبی را شامل میشود که بازار تهران، خیابان مولوی، میدان بهارستان، میدان امام خمینی، محله امیریه و خیابان جمهوری اسلامی) از گسل دورتر هستند آیا میتوان از ظرفیت امن این مناطق برای امداد رسانی در شرایط بحران استفاده کرد؟
قطعا. اگر به آن ارزش داده بشود و وقت گذاشته بشود. مطالعاتی هم در این زمینه صورت گرفته است. بعد از زلزله بیشتر بحث تخلیه و امداد رسانی است؛ که بستگی به شدت زلزله بستگی دارد.
یکی از سیستمهای حمل و نقل امن شهری راه آهن است. در شرایط زلزله، راهآهن شهری چقدر میتواند در حمل و نقل موثر باشد؟
بستگی به شدت زلزله دارد. اگر راه اهن سالم باشد میتوانند با آن هم بیماران را ببرند هم میتواندد تجهیزات و... بیاورند. اگر نه که باید از هلیکوپتر استفاده کرد.
در جایی میخواندم که تونلهای شهری در مقابل زلزله مقاومت بالایی دارند آیا این امر درست است؟
قاعدتا باید اینطوری باشد.
در اینصورت برای شرایط زلزله آیا میتوان روی تونلهای شهری تهران مثل تونل توحید و .. برای حمل و نقل حساب کرد؟ آیا برای این شرایط طراحی شده اند؟
قاعدتا باید طراحی شده باشند و استاندارها برای زلزله در نظر گرفته شده باشد. ولی اطلاعات دقیق ندارم که کدام تونلها برای چه شدتی طراحی شده اند.
به طور کلی در حال حاضر اولویتها را برای بهبود شرایط حمل و نقل در شرایط زلزله چه میدانید؟
مطالعه کاربردیتری در مورد معابر و اینکه کدام معابر مهمتر هستند و چه معابری برای امداد رسانی انتخاب بشوند و طبیعتا مقاوم سازی معابر. اینها از بعد حمل و نقل. مقاوم سازی ساختمان که بحثی جدا است.
من به خصوص روی آموزش و مانور خیلی تاکید دارم، چون مردم دستپاچه میشوند آموزش بسیار مهم است و مانورهای نزدیک به شرایط واقعی برگزار بشود. خیلی روی این موضوع تاکید میکنم.
پی نوشت: منبع نمودار و نقشه: پژوهش بهینه سازی مدیریت شبکه حمل ونقل اضطراری کلانشهر تهران پس از سوانح طبیعی با رویکرد آینده پژوهی